پرسش:
پدرم پشت فرمون ماشینشون سکته مغزی کردند همراهانشون مادر عزیزم و خاله ۴۰ ساله و پسرخاله دیگر۲۳ ساله هر سه فوت کردند خودشون بعداز ۱۰روز کما و یک عمل جراحی سخت خداروشکر سلامتیشونو تا حدودی به دست آوردند. این سرنوشت انسان هست یا انتخاب او؟! همه اطرافیان اعتقاد داشتند چشم زخم بوده و ممکن است یک نفر دعایی برای شما گرفته باشد که از نظرمن این خیلی بی عدالتی است و اصلا با حکمت خداوند جور در نمی آید که کسی به راحتی بتواند در کار خدا دخالت کند.
پاسخ:
دوست عزیز، مرگ حقیقتی است گریزناپذیر. یکی بر اثر تصادف می میرد و یکی بر اثر بیماری و یکی بر اثر فقر و یکی بر اثر قتل و یکی بر اثر شهادت و ...
انبیا و امامان و اولیای الهی نیز گریزی از مرگ ندارند: «هيچ كس، جز به فرمان خدا، نمى ميرد؛ سرنوشتى است تعيين شده»(3).
آری، غمِ از دست دادن عزیزان، آنقدر سخت و سهمگین است که جز با یاد خدا و اعتماد به او التیام نمی یابد: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(1).
خداوند در آیاتی خطاب به مومنان می فرماید که اگر مصیبت و شرّی به شما رسید، از این دو راهکار استفاده کنید: صبر و یاد خدا: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ»(2)
اما درباره مرگ و سرنوشت و اجل آدمی گفتنی است:
آنچه در قرآن و روايات معصومين (عليهم السلام) آمده اين است كه «اَجل» بر دو قسم است: 1. اجل حتمي (كه در قرآن به اجل مسمّي تعبير شده است) 2. اجل معلّق و مشروط.
آن اجلي كه معلّق به شرائطي است و از جمله تقديرات الهي است اجل معلّق نام دارد و قابليت تغيير را دارد؛ چونكه امكان دارد قبل از تمام شدن شرائط و اسباب و ضميمه شدن مقدماتي به مقدمات ديگر مانعي پيش بيايد و جلوي آن را بگيرد و اجل به نهايت كار نرسد، ولي آن اجلي كه حتمي است و قابل تغيير هم نيست، قضاء الهي است و به مرحله حتميت رسيده است.(4)
پس تا اينجا معلوم شد كه اجل انسان نيز تحت تقدير و قضاي الهي است. حال سئوال اينجاست كه اجل و زمان مرگ انسان از پيش تعيين شده و قابل تغيير نيست يا اينكه قابليّت تغيير را دارد؟
تمام حوادث عالم از جمله اجل انسان در لوحي به نام «لوح محفوظ» ثبت و ضبط مي شود؛ مثلاً مرگ انسانها و انتهاي عمر آنها با تمام مقدمات و خصوصياتي كه در تحقق اجل آنها دخالت دارند مانند نوع مرگ، مكان، زمان، حالات فرد و... در همين لوح محفوظ ثبت مي شوند. و هر آنچه در لوح محفوظ ثبت شد قابليت تغيير را ندارد.
غير از لوح محفوظ لوح ديگري است كه از آن به «لوح محو و اثبات» تعبير مي كنند. در اين لوح تحقق حوادث با تمام خصوصيات ثبت نمي شود بلكه توأم با ابهاماتي است مثلاً در اين لوح نوشته شده فلان شخص در يك روز مشخصي در مكان معيني حركت مي كند، ولي در چه زماني به كجا مي رسد نوشته نشده است.
در حقيقت، حوادث با ابهام يا با شرطي در اين لوح منعكس مي شوند كه گاهي آن شرائط محقق نمي شوند و آن حادثه اي كه در اين لوح ثبت شده در خارج محقق نمي شود.
مثلاً در لوح محو و اثبات آمده كه فلان شخص، اگر صله رحم نكند در سن 20 سالگي مرگش فرا مي رسد. حال، اگر همين شخص صله رحم كرد، مرگش به تأخير مي افتد، چون خصوصيت اين لوح اين است كه قابليت تغيير را دارد و از جمله مقدرات الهي است.(5)
لازم به ذكر است آنچنان كه اجل انسان در لوح محو و اثبات از جمله مقدرات الهي است. اختيار داشتن آدمي هم از جمله مقدرات الهي است. يعني اين چنين خداوند مقدر فرموده است كه آدمي مختار باشد و با اختيار عملش را انجام دهد و هر آنچه در لوح محو و اثبات از زمان مرگش و خصوصياتش آمده، مقيد است به اينكه او با اختيار زندگی کند و به همین جهت، می تواند بواسطه سوار شدن بر ماشین امن و یا بستن کمربند و یا دادن صدقه و مراقبت در خوردن و انجام آزمایش و معاینات پزشکی و ... سرنوشت خودش را تغییر دهد و مرگ خودش را پس و پیش کند.(6)
البته اینکه مرگ عزیزان شما در این تصادف بر اساس اجل حتمی بوده یا اجل مشروط، و یا این که بر اثر سکته بوده یا سحر و جادو و گناه ... مشخص نیست و ما به آن علم و آگاهی نداریم.
پیشنهاد می کنیم به جای جستجو از این پرسش، به کارهایی بپردازید که مفیدند؛ خواه برای خودتان (مثلا از علل سکته مغزی سوال بپرسید تا شما به آن مبتلا نشوید)، خواه برای عزیزی که از دنیا رفته(مثلا برایشان خیرات بفرستید و با زندگی خوب، آنها را شاد کنید)، و خواه برای عزیزی که باقی مانده و او هم مصیبت دیده است(مثلا با امید بخشیدن به عزیزانتان آنها را به زندگی عادی بازگردانید).
می دانیم اهتمام به این امور، سخت و دشوار است؛ آنهم در موقعیتی که خودتان بلادیده و غمگین هستید. اما مطمئنیم با اعتماد به خدا و صبر و استقامت در برابر مشکلات می توانید از این مرحله نیز عبور کرده و برای خودتان و عزیزانتان آرامش و خوشبختی را به ارمغان بیاورید.
در پناه خداوند موفق و پیروز باشید.
پي نوشت ها:
1. رعد: 28
2. بقره: 153
3. آل عمران: 145
4. سبحاني، جعفر، منشور جاويد، مؤسسه امام صادق (عليه السلام)، ج8، صص80-90.
5. مصباح يزدي، محمد تقي، معارف قرآن، انتشارات موسسه امام خمینی، ص216-218.
6. شرح تجريد الاعتقاد، ترجمه و شرح آيت الله شعراني، انتشارات اسلاميه، ص 442-443.