پرسش:
قرآن کتابی علمی است یا صرفا دینی؟
پاسخ:
هدف اصلی از نزول قرآن هدایت و راهنمایی انسانها به سوی سعادت و کمال است و هر آن چه در این راستا لازم بوده بیان شده است. لذا انتظارمان از قرآن نباید به عنوان کتابی علمی باشد، بلکه قرآن کریم حاوی ارزشها و معیارهایی برای هدایت انسان به سوی کمال و سعادت است که مباحث علمی نیز در راستای همین هدف مشاهده می شود.
اما اگر بخواهیم کمی کاملتر توضیح دهیم باید عرض کنم در این مورد سه دیدگاه عمده وجود دارد كه بصورت مختصر اشاره میكنیم و دلایل آنها را مورد بررسی قرار میدهیم:
دیدگاه اول: همه علوم بشری در قرآن وجود دارد:
برای اولین بار این اندیشه در كتاب «احیاء العلوم» و «جواهر القرآن» ابو حامد غزالی (م 505 ق) دیده شده است. او سعی كرد كه نشان دهد همه علوم را میتوان از قرآن استخراج كرد. او مینویسد:
«پس علوم، همه آنها در افعال و صفات خدا داخل است و خداوند در قرآن، افعال ذات و صفات خود را توضیح میدهد و این علوم بینهایت است و در قرآن به اصول و كلیات (مجامع) آنها اشاره شده است.»1
سپس ابو الفضل المرسی (655 - 570 ق) كه صاحب كتاب تفسیر است این دیدگاه را بصورت افراطی میپذیرد و میگوید: « همه علوم اولین و آخرین در قرآن وجود دارد.»2
آنگاه بدر الدین زركشی (م 764 ق) در «البرهان» این نظریه را میپذیرد.3
و پس از او جلال الدین سیوطی (م 911 ق) در كتاب «الاتقان فی علوم القرآن » و «الاكلیل فی استنباط التنزیل» دیدگاه غزالی و المرسی را میپذیرد و تقویت میكند.4
و مرحوم فیض كاشانی (م 1091 ق) هم در مقدمه تفسیر «صافی» این دیدگاه را به صورت خاصی در قسمتی از علوم میپذیرد.5
در عصر جدید هم با پیشرفت علوم این دیدگاه تقویت شد و كسانی مثل طنطاوی جوهری (متولد 1862م) در تفسیر مشهور «الجواهر فی تفسیر القرآن» سعی كرد تا بسیاری از علوم جدید را به قرآن نسبت دهد.
و جدیدترین تمایل نسبت به این نظریه از طرف شخصی بنام رضا نیازمند در سال گذشته (1375 ش) اظهار شد كه در مقالهای نوشت:
«كسی كه قرآن را قبول داشته باشد، باید قبول كند كه مطالب آن شامل كلیه علوم هم هست و در آن هر چیز بر اساس دانش تفصیل داده شده است.»6
دلایل دیدگاه اول:
1. ظاهر برخی آیات قرآن دلالت بر این دارد كه همه چیز در قرآن وجود دارد. مثل: «نزلنا علیك الكتاب تبیاناً لكل شیء»7 «و كتاب را بر تو نازل كردیم در حالی كه بیان كننده هر چیز است.»
2. آیاتی كه اشاره به علوم مختلف میكند.
مثال: آیهای كه از حساب سخن میگوید اشاره به علوم ریاضی دارد. «و كفی بنا حاسبین»8
و از آیه «رفیع درجات»9 با حساب ابجد 360 درجه بودن درجات دایره را در هندسه استخراج میشود.
و علم پزشكی از آیه «و اذا مرضت فهو یشفین»10 بدست میآید.
3. روایاتی كه دلالت میكند همه علوم در قرآن كریم وجود دارد.
مثال: از امام باقر(ع) روایت شده كه فرمودند: «ان اللّه تبارك و تعالی لم یدع شیئاً تحتاج الیه الامة الا نزله فی كتابه و بیّنه لرسوله»11
«خداوند تبارك و تعالی هیچ چیزی را كه مسلمانان به آن محتاج باشند، فرو گذار نكرده است مگر آنكه آنها را در قرآن، نازل فرمود و برای پیامبر(ص) بیان كرده است».
4. دلیل دیگر بر وجود همه علوم در قرآن داری مسأله بطون آن است كه در روایات متعددی وارد شده كه قرآن دارای بطون مختلف است.12
غزالی در «احیاء العلوم» به همین مطلب استشهاد كرده و تعداد علوم قرآن را تا هفتاد و هفت هزار و دویست علم ذكر كرده است. و بعد میگوید این عدد چهار برابر میشود، چون هر كلمه ظاهر و باطن دارد و حد و مطلع دارد.13
تذكر: دلایل این دیدگاه را در هنگام ذكر دلایل دیدگاه دوم و سوم مورد بررسی و نقد قرار میدهیم.
دیدگاه دوم: قرآن فقط كتاب هدایت و دین است و برای بیان مسائل علوم تجربی نیامده است.
این دیدگاه را میتوان از سخنان برخی از صاحب نظران و مفسران استفاده كرد.
برای مثال ابو اسحاق شاطبی (م 790 ق) كه اولین مخالف با نظریه غزالی و المرسی بود میگوید:
«قرآن برای بیان احكام آخرت و مسائل جنبی آن آمده است.»14
نویسندگان تفسیرهای «مجمع البیان» و «كشاف» نیز مینویسند:
«منظور از بیان همه چیز در قرآن، مسائل مربوط به هدایت و دین است.»15
تذكر1: دلایل این دیدگاه همراه با دیدگاه سوم بیان میشود.
تذكر2: سخنان این بزرگان قابل توجیه و تأویل است و نمیتوان گفت كه آنان متمایل به دیدگاه سوم نبودهاند. و گر نه ظاهر سخن آنان با ظواهر آیات قرآن ناسازگار میآید چرا كه در قرآن احكام و حدود و حتی قوانین ارث و دستورات جنگ و حكومت و اقتصاد و... بیان شده است كه مربوط به دنیای مردم است.16
دیدگاه سوم: دیدگاه تفصیل؛ یعنی از طرفی همه علوم بشری در ظواهر قرآن وجود ندارد و هدف اصلی قرآن نیز هدایتگری بشر به سوی خداست. و از طرفی دیگر قرآن كریم دعوت به تفكر و علم میكند و برخی از مثالها و مطالب علمی صحیح و حق را بیان میكند كه بیانگر اعجاز علمی قرآن است.
دلایل و شواهد:
در اینجا دلایل این دیدگاه را همراه با ردّ دلایل دیدگاه اول آورده میشود:
1. قرآن كتاب هدایت، اخلاق، تربیت و دین است و نازل شده است تا انسانها را به سوی فضیلتها و خداشناسی هدایت كند. بنابر این ضرورتی ندارد كه قرآن، همه مسائل علوم تجربی، عقلی و نقلی را با تفصیلات و فرمولهای آنها، بیان كند. هر چند كه این موارد گاهی اشارات حق و صادقی دارد.
این مطلب مورد تأكید مفسران قدیمی17 و صاحبنظران معاصر18 است.
2. ظهور آیاتی كه میفرماید: «همه چیز در قرآن است» قابل اخذ نیست چرا كه:
اولاً: این ظهور بر خلاف بداهت است چون بسیاری از فرمولهای شیمی و فیزیك در قرآن كریم نیست.
ثانیاً: ظهور این آیات مورد انكار صریح برخی از مفسران قرار گرفته است و گفتهاند كه منظور وجود چیزهایی است كه در مورد هدایت انسان لازم است و اینها در قرآن وجود دارد.19 (كل شیء = امور دینی)
ثالثاً: لفظ «كتاب» در آیات مورد بحث «نزلنا علیك الكتاب تبیاناً لكل شیء»20 ممكن است به چند معنا باشد: «قرآن كریم، لوح محفوظ، اجل، علم خدا، امام مبین»21 پس نمیتوان گفت كه حتماً مراد قرآن است و همه چیز در آن است.
و همین اشكال در مورد روایاتی كه مورد استناد واقع شده بود نیز وارد است.
رابعاً: این آیات با دلیل عقل (قرینه لبّی) تخصیص میخورد و محدود میشود. چون عقل انسان حكم میكند كه قرآن در مورد هدف خود (هدایت معنوی انسان) بیان همه چیز باشد نه در اموری كه خارج از حوزه هدف اوست.
3. آیاتی از قرآن كه اشاراتی به علوم طبیعی دارد كشف هدف آنها فرمولهای هندسه و شیمی و... نیست بلكه این اشارات بطور استطرادی و حاشیهای این مباحث را مطرح كرده است. یعنی صرفاً ذكر مثال (البته حق و واقعی) است و هدف آن آموزش علوم نیست.
علاوه بر آنكه برخی از آیاتی كه مورد استشهاد طرفداران دیدگاه اول قرار گرفت از لحاظ موازین تفسیری قابل نقد است برا ی مثال: آیه «رفیع الدرجات» ربطی به درجات دایره ندارد. و حمل آیات بدون قرینه عقلی یا نقلی معتبر بر یك مطلب موجب تفسیر به رأی میشود.
4. مسأله بطون قرآن و علم أئمه(ع) از مورد بحث ما خارج است چون موضوع بحث در اینجا این است كه آیا همه علوم بشری را میتوان از ظواهر قرآن استخراج كرد یا نه؟
جمع بندی و نتیجه گیری:
بنا بر آنچه بیان كردیم به این نتیجه میرسیم كه ظاهر آیات قرآن، بر تمام علوم بشری (با تمام فرمولها و جزئیات آن) دلالت ندارد.
بلی در قرآن، اشاراتی به بعضی از علوم و مطالب علمی شده است كه استطرادی و عرضی است ولی همه علوم بالفعل در قرآن مذكور نیست و آیاتی كه در این زمینه است (مثل آیه 89 سوره نحل و 38 و 59 سوره انعام) دلالت بر این مطلب دارد كه تمام احتیاجات دینی و هدایتی مردم، در قرآن به طور تفصیل یا مجمل ذكر شده است.22
تذكر: برای استفاده از مطالب علمی قرآن پیشنهاد میكنیم كه كتابهای در مورد اعجاز علمی قرآن و تفسیر علمی آن مطالعه كنید كه لیست آنها و سیر مطالعاتی آنها به پیوست خدمت شما ارسال میشود.
منابع:
1 . احیاء العلوم، ج 1، ص 289 چاپ دار المعرفة، بیروت.
2 . ر.ك: التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 478 - 482.
3 . البرهان فى علوم القرآن، ج 2، ص 181 چاپ دارالمعرفة، بیروت.
4 . الاكلیل فى استنباط التنزیل، ص 2 و الاتقان، ج 2، ص 271 - 282 دار الكتب العلمیه، بیروت.
5 . تفسیر صافى، ج 1، ص 57.
6 . مجله بینات، سال سوم، شماره 10، ص 21 تابستان 1375 ش.
7 . نحل/ 89.
8 . انبیاء/ 47.
9 . غافر/ 15.
10 . شعراء/ 80.
11 . نور الثقلین، ج 2، ص 74.
12 . بحار الانوار، ج 92، ص 95.
13 . احیاء العلوم، ج 1، ص 289.
14 . الموافقات، ج 2، ص 76 - 79 به نقل از التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 485.
15 . طبرسى، مجمع البیان، ج 4، ص 289 و زمخشرى، كشاف، ج 2، ص 628.
16 . آیات مربوط به آیات الاحكام حدود پانصد آیه است كه در كتابهائى تحت همین عنوان جمع آورى شده است.
17 . ر.ك: مجمع البیان، ج 3، ص 298 و كشاف، ج 2، ص 628.
18 . ر.ك: المیزان، ج 14، ص 325 و استاد مصباح یزدى، معارف قرآن، ص 229 و تفسیر نمونه، ج 11، ص 361 - 362.
19 . ر.ك: تفسیر القرآن الحكیم (معروف به المنار)، ج 7، ص 395 و تفسیر الجواهر، طنطاوى، ج 8، ص 130 و التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 489.
20 . نحل/ 89.
21 . ر.ك: مجمع البیان، ج 4، ص 298 و ج 6، ص 380 و كشاف، ج 2، ص 628 و المیزان، ج 14، ص 325 و تفسیر نمونه، ج 11، ص 381 و...
22 . براى اطلاعات بیشتر در این زمینه و بررسى تفصیلى دلایل طرفین ر.ك: در آمدى بر تفسیر علمى قرآن، از نگارنده، انتشارات اسوه، 1375 ش، قم.
http://www.porsojoo.com/fa/node/2434
http://www.askdin.com/thread27029.html
دیدگاه جدیدی بگذارید