سؤال:
ابليس فرشته بود و فرشتگان فاقد عقل بوده و تنها به عبادت خداوند مشغول هستند
1- ابليس پيش از تعدي از درگاه حق تعالي چه وظيغه اي داشت؟
2-او كه يك فرشته بود چگونه از درگاه خداوند سر باز زد او كه از خود اختياري نداشت ؟.
پاسخ:
بسم الله الرحمن الرحیم
اما پاسخ پرسش اول شما:
می‌بایست گفت شیطان پیش از رانده شدنش از نزد خدای متعال از مقربان درگاه الهی و در عبادتش شهره بود. او در این مقام آن چنان برتری یافت که در صف ملائک قرار گرفت.
مولای متقیان حضرت علی(سلام الله علیه) در خطبه قاصعه نهج البلاغه این بیان را دارد که ابلیس شش هزار سال به عبادت خدای متعال مشغول بود که هر روز آن خود هزار سال بوده است.
همچنین از امام صادق (عليه السّلام) نقل شده است كه ابليس خدا را هشتاد هزار سال در آسمان عبادت كرد. (1)
و اما پاسخ پرسش دوم شما با این توضیح بیان می‌شود:
اولاً، شيطان يا ابليس «جن» بوده است نه فرشته و این نکته به تصریح آیه قرآن تایید می‌شود. «فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِن». (2)
پس(همه ملائک)سجده كردند جز ابليس كه از جن بود. به علاوه شیطان از آتش آفریده شد «خَلَقْتَني مِنْ نار...» (3) مرا از آتش خلق کردی...
ثانیا فرشته و جن، هر دو دارای ماهیتی کاملا جدای از هم هستند. ملائک موجوداتی مجرد، اما با شعور و پیرو امر الهی‌اند و به دلیل نوع وجودی شان نمی‌توانند هیچ گاه از امر خدا خارج شوند. اما جن که شیطان از جنس آن‌ها است، موجودی مادی و از آتش و صاحب اراده و اختیار است.
از این جهت این اشکال وارد نیست که چگونه با این که شیطان از فرشتگان بوده، اما چگونه از اطاعت الهی سر باز زده است.
توضیح بیشتر این که:
جن مانند انسان، موجودي مختار، انتخاب‌گر و صاحب اراده است و هنگامي كه بر سر دو راهي قرار گيرد، يكي را برمي‌گزيند. «يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرين» (4)
(در آن روز به آن ها مىگويد:) اى گروه جنّ و انس! آيا رسولانى از شما به سوى شما نيامدند كه آيات مرا براي تان بازگو مىكردند، و شما را از ملاقات چنين روزى بيم مى‌دادند؟! آن‌ها مىگويند: بر ضدّ خودمان گواهى مىدهيم (آرى) ما بد كرديم و زندگى (پر زرق و برق) دنيا آن‌ها را فريب داد و به زيان خود گواهى مىدهند كه كافر بودند.
بنابراين، شيطان از آنجا كه جن بوده است، موجودي انتخاب کننده و صاحب اراده بوده و توان سرپيچي از فرمان خداوند را داشته است.
اما این پرسش مطرح است که چگونه با این که ابلیس از جنیان بوده با این حال در آیات الهی با فرشتگان همراه شده است؟
ابليس به جهت عبادت بسيار، در زمره فرشتگان به حساب مي‌آمد و ملائكه خيال مي‌كردند كه او از خود ايشان است و خطاب هم كه شد، گويي ابليس به همين دليل، مشمول اين خطاب بوده و خودش هم می‌دانست كه مشمول اين خطاب است.
ممكن است بگوييم تقریبا همه مخاطبان خداوند در امر به سجده، فرشته بودند. اما در قرآن در مقام حكايت و نقلی از آن خطاب می‌فرمايد: به ملائكه گفتيم سجده كنيد، همه سجده كردند، جز ابليس. اين نحوة بيان، كمياب نيست.
به نظر می‌رسد صورت جمع بين هر دو ـ كه هم ابليس در حقیقت از جن بوده و هم به خاطر كثرت عبادت در زمره ملائكه محسوب شده است، شايد بهترين وجه باشد، به ويژه كه بعيد است بتوانيم ابليس را از نظر ماهيت خلقت نيز جزء فرشتگان به حساب آوريم، زيرا در هيچ جای قرآن نيامده است كه ملائكه از آتش خلق شده‌اند و نيز تصريح شده كه ابليس عصيان كرد و حال آن كه فرشتگان عصيان نمی‌كنند. (5)
منابع:
1-کمره ای، محمد باقر، آسمان و جهان، ترجمه كتاب السماء و العالم بحار الانوار علامه مجلسی، تهران، انتشارات اسلامیه، سال 1351 خورشیدی، چاپ اول، ج 7، ص 187.
2- کهف: 18/ 50.
3- اعراف: 7/ 12.
4- انعام: 7/ 130.
5-مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، معارف قرآن، ج 2 ـ 1، ص 299.