سؤال:
خداوند برای حقوق ضایع شده فرزندان چه کار خواهد کرد؟
پاسخ:
پاسخ در سه محور بیان میشود. ولی اجازه دهید که جواب را از فراز آخر آغاز نمایم:
الف) یکی از چیزهایی که در قرآن و روایات مورد تأکید قرار گرفته است، احترام به پدر و مادر است. خداوند احترام و نیکی به والدین را در کنار پرستش و عبادت خود ذکر کرده است و میفرماید: «وَ قَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْسانا» (1)؛ پروردگارت فرمان داده: جز او را نپرستيد! و به پدر و مادر نيكى كنيد.
امام رضا (علیه السلام) در روایتی میفرماید: «بِر الوالدین واجِبٌ وإن كانا مُشرِكَينِ، و لا طاعَةَ لَهُما فى مَعصِيَةِ الخالِقِ»؛ نیکی و رفتار مناسب با پدر و مادر واجب است اگر چه آن دو مشرک باشند؛ ولی اطاعت کردن از آن دو در مورد معصیت خداوند جایز نیست. (2)
بنابراین، از نظر آموزههای دینی انسان حق ندارد که با پدر و مادر خود رفتار نامناسبی داشته باشد. از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که : «مَنْ نَظَرَ إِلَى أَبَوَيْهِ نَظَرَ مَاقِتٍ (خشمناک) وَ هُمَا ظَالِمَانِ لَهُ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ لَهُ صَلَاةً» (3) کسی که به پدر و مادر خود با خشم نگاه کند در حالی که آن دو در حق او ظلم کرده باشند. خداوند هیچ نمازی را از او قبول نمیکند.
بنابراین، شما حق ندارید تحت هیچ شرایطی، حتی اگر پدر شما، به شما بیاحترامی کند با پدر خود رفتار نامناسبی داشته باشید. بلکه در هر حالی باید احترام او را نگاه بدارید و در حق او نیکی کنید. احترام به والدین از چنان جایگاه ویژهای برخوردار است که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) در این باره میفرماید: «سَيِّدُ الْأَبْرَارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَجُلٌ بَرَّ وَالِدَيْهِ بَعْدَ مَوْتِهِمَا» (4)؛ سید و آقای نیکوکاران در روز قیامت کسی است که بعد از مرگ والدین خود به آنها نیکی کند.
اگر بعد از حیات والدین این گونه در مورد احترام و نیکی به پدر و مادر تاکید شده است مسلما در زمان حیات آنها، انسان باید اهتمام بیشتری به این موضوع داشته باشد.
بنابراین، در رابطه با رفتار با پدر و مادر وظایف انسان نسبت به والدین خود دارای ابعادی است:
1. بُعد معنوی، انسان باید توجه داشته باشد که رضایت و ناخشنودی خداوند در گرو رضایت و ناخشنودی پروردگار است.
2. گستردگی وظایف فرزندان، به طوری که انسان نسبت به والدین خود در تمام دوران زندگی آنان و حتی بعد از مرگ آنان نسبت به آنها وظایفی دارد.
3. بدون قید و شرط بودن این وظایف، به طوری که اگر والدین انسان از لحاظ دینی منحرف باشند و در حق انسان نیز ستم بکنند، باز مسؤولیت فرزندان نسبت به آنها ساقط نمیشود و عذر فرزندان در این باره پذیرفته نیست. (5) بنابراین شما حق ندارید که نسبت به پدر خود نیز در این رابطه کوچکترین بیاحترامی و بیادبی داشته باشید. در رابطه با احترام به پدر روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) وارد شده که میفرماید: «رِضا اللّه ِفي رِضا الوالِدِ، و سَخَطُ اللّه ِ في سَخَطِ الوالِدِ» (6)؛ خشنودى خدا در خشنودى پدر و ناخشنودى خدا در ناخشنودى پدر است.
از جمله چیزهایی که در روایات انسان را به شدت از آن بر حذر داشته این است که انسان مورد عاق والدین خود قرار نگیرد عقوق والدين عبارت است از به خشم آوردن و آزردن و شكستن خاطر پدر و مادر و یا يكى از آنها، و آن اشدّ انواع قطع رحم و بلا شک از گناهان كبيره است بيچاره كسى كه عاق والدين باشد نه در دنيا خير مىبيند و نه در آخرت، عمر او كوتاه و زندگانى او تباه میگردد و سكرات مرگ بر او سخت و جان كندن بر او دشوار مىشود. (7) ما به شما توصیه میکنیم که:
1. طبق آموزههای دینی وظیفه ما فقط احترام به پدر و مادر است. هر چند پدر و مادر کافر باشند. پس به خدا توکل کرده و و در برابر رفتار بد پدر خود صبور باشید و اگر میتوانید، سعی کنید که با حفظ احترام او، نظرات خود را ابراز کنید و او را از رفتار نامناسبش باز دارید و اگر والدین شما دارای اعتقاد اشتباهی هستند و کار اشتباهی انجام میدهند، سعی کنید آنها را از آن کار باز دارید. مطمئن باشید خداوند حتما شما را یاری خواهد کرد. بنابراین توصیه مؤکد ما این است که در مرحله اول به رویه خود و احترام والدین ادامه داده و تحت هیچ شرایطی با گفتار و کردار خود ایشان را ناراحت نکنید.
2. به زحماتی که پدر شما برای تان کشیدهاند، بیشتر فکر کنید. زحمات ایشان را در ذهن و درون خود بزرگتر و نمایانتر کنید. این مسأله در آرامش روان و در انجام بهتر مسؤولیتها در مقابل والدین به شما کمک میکند و قدرت تحمل شما را در برابر رفتار نا مناسب پدرتان بالا میبرد.
3. به این نکته توجه داشته باشید که وظیفه شما در هر صورت احترام به پدرتان است و مسلما تحمل و رفتار خوب شما در رابطه با رفتار بد پدرتان از دید خداوند پنهان نیست. در روایات وارد شده همانطوری که فرزند در برابر کوتاهی و آزار و اذیت والدین ممکن است مورد عاق والدین قرار گیرد والدین نیز، در برابر کوتاهی نسبت به فرزندان خود ممکن است مورد عاق آنها قرار گیرند. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در این باره خطاب به امیر المؤمنین (علیه السلام) میفرماید: «اى على! والدين، عاقّ فرزند خود مىشوند، همان گونه كه فرزند، عاقّ پدر و مادر مىگردد.» (8)
ب) با توجه به اهمیت حقوق والدین معلوم میشود که باید نسبت به آنها بسیار باید موظبت نمود تا زمینه نفرین شان فراهم نشود که بسیار دشوار است .
ج) در باره فراز سوم سوال باید گفت: بر اساس آموزه هاي ديني انسان مكلف است كه فرزندان خود را در راه درست تربيت كند. حقايق ديني و ايماني را به آنان بياموزد. زمينه فراگيري عقايد ديني را براي آنان فراهم سازد. به انجام تكاليف ديني آنان تشويق و راهنمايی و امر نمايد. از اين رو در قرآن كريم فرمود: «وأمر أهلك بالصلوة و اصطبر عليها»؛ (9) خانواده خود را به نماز دستور بده و خود نيز بر انجام آن شكيبا و بر استقامت باش.
شهيد دستغيب (قدس سره) میفرمايد: از حقوق اولاد بر والدين اين است كه در تعليم و تربيت آنها بكوشند و به اصول و فروع دين آشنا گردانند، به خصوص خواندن قرآن را به آنان بياموزند ،و در تربيت آنان مسامحه و كوتاهی نكنند و از انجام كارهای بد آنان را باز دارند و به انجام كارهای نيک امر كنند. (10) بنابراين، تكليف و وظيفه پدر و مادر است كه امور ياد شده در پرسش و مانند آن را به فرزندان بياموزند. اگر در اين امر كوتاهی نمودند، به تكليف واجب خود عمل ننموده، از اين جهت ممكن است مؤاخذه شوند، همان طور كه اگر به ساير تكاليف شرعی عمل نكنند و بدون توجه از دنيا بروند، مواخذه خواهند شد. در اين مسأله نيز چنين است. اگر فرزندان او به دليل عدم تربيت دينی پدر و مادر گناه بار بار آيند و معصيتكار باشند، دليلي وجود ندارد كه پدر و مادر به خاطر گناه فرزندان شان مؤاخذه شوند، به خصوص آن كه در قرآن كريم فرمود: «و لا تزرو وازرة وزر أخری»؛ (11) هيچ كس بارگناه ديگری را بر دوش نمیكشد.
بنابر اين فردی ياد شده در پرسش ممكن است به دليل كوتاهي در انجام تكليف تربيت ديني فرزندانش، مواخذه شود، ولي به دليل عملهای معصيت گونه آنان مؤاخذه نخواهد شد و هر كسی مسؤول عمل خود است.
از این مطالب پاسخ فراز اول نیز بدست میآید و توضیح بشتر نیاز نیست.
منابع:
1. اسراء: 17/ 23.
2. محمدی ریشهری، محمد، میزان الحکمه، دارالحدیث، قم، ویرایش دوم، ج 13، حدیث 22658.
3. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365 ش، ج 2، ص 349.
4. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسه الوفاء، بیروت، ج 71، ص 86.
5. سالاریفر، محمد رضا، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، ویرایش جدید، قم، هاجر، چاپ سوم، 1388 ش، ص180.
6. محمدی ریشهری، همان، حدیث 22648.
7. قمى، عباس، نزهة النواظر فی ترجمة معدن الجواهر، اسلاميه، تهران، چاپ اول، ص 128.
8. صفاخواه، محمد حسین، گلچین صدوق، انتشارات فیض کاشانی، تهران، 1376 ش، ج 2، ص 106.
9. طه: 20/ 132.
10. دستغیب، سيد عبدالحسين، گناهان كبيره، ج 1 ،ص 135 ، انتشارات اسلامی، قم، 1376 ش.
11. زمر: 39/ 18.