انگاره های اختیار و اراده در دوره های مختلف

پرسش:

انگاره های اختیار و اراده در دوره های مختلف چگونه بوده است؟ مستند و علمی توضیح بفرمایید.

 

 

پاسخ:

دوست عزیز

با عنایت به این که رسالت تالار اسک دین، گفتگو از پرسشهای مشخص درباره موضوعات دینی است، بررسی پژوهشی مساله اختیار در تمامی دوره های مختلف، خارج از رسالت تالار است. با این حال، نکاتی را اجمالا تقدیم می کنیم:

 

مساله جبر و اختیار مساله تاریخی و مهمی است که از جنبه های مختلف مورد بحث و بررسی قرار گرفته است: گاهی از جنبه دینی مورد توجه و چالش قرار گرفته است  و گاهی از جنبه علمی و فلسفی.

 

 مثلا گاهی جبر و اختیار را در نسبت با فاعلیت خداوند پیش می کشند به این بیان که اگر خداوند فاعلیت مطلق دارد و ما به توحید در خالقیت معتقدیم، در این صورت چگونه خودمان را فاعل افعالمان می دانیم؟! یا اگر خداوند عالم مطلق است و به هر چیزی از جمله آینده و فعل ما علم دارد، در این صورت چگونه می توانیم فعلی برخلاف علم خدا انجام دهیم؟!  به همین جهت، برخی از متفکران مسلمان طرفدار جبر شدند(مثلا اشاعره بواسطه تاکید بر توحید) و برخی نیز طرفدار تفویض(مثلا معتزله بواسطه تاکید بر عدل الهی) و شیعیان نیز از نظریه الامر بین الامرین (نه جبر و نه تفویض) دفاع کردند.

 

 گاهی نیز جبر و اختیار را در نسبت با علیت و ضرورت علّی مطرح می کنند به این بیان که اگر هر رخدادی معلول علتی است و هر علتی ضرورتا معلول را ایجاد می سازد، در این صورت چگونه به اختیار و امکان فعل و ترک کاری معتقدیم؟! اگر قرار است علت پدیدآورنده معلول باشد به نحوی که ضرورتا معلول از او صادر شود در این صورت، چگونه معتقدیم که می توانیم از این علت سابق تخطی کنیم و فعلی برخلاف علل سابق انجام دهیم؟! به همین جهت، برخی از متفکران طرفدار جبر فلسفی شدند و برخی نیز اختیار را به صورت سازگار با ضرورت علّی توضیح دادند و برخی نیز اساسا منکر ضرورت علّی شدند و حتی گروهی اصل علیت را کلاً نفی کردند.

 

 

برای مطالعه بیشتر در این زمینه، رک:

فیاضی، غلامرضا، جبر فلسفي از نگاه قاعده ضرورت سابق، فصلنامه آئین حکمت، زمستان 1388؛ 

 

حسین زاده، محمد، اراده آزاد از دیدگاه صدرالمتالهین، فصلنامه حکمت معاصر، 1393؛

http://askdin.com/comment/1038035#comment-1038035