پرسش:
پیامبر و اهل کتاب و حنفا قبل از نزول سوره حمد چگونه نماز میخواندند؟
پاسخ:
با مراجعه به منابع تاریخی و حدیثی مشخص می شود،نماز یک سیر تطور و مراحلی را طی کرده است تا به این صورت فعلی بر مسلمانان واجب شد.
در سیر تکوین نمازهای پیامبر گزارهایی در تاریخ هست که به آنها اشاره می کنیم. این گزارشها نشان می دهد، پیامبر از ابتدای بعثت نماز می خوانده اما نمازش با نماز دیگر پیروان ادیان تفاوت داشته است. نمازی که بعدها با کیفیتی غیر از کیفیت نخستین آن برگزار شد. به این گزارش دقت بفرمایید:
.پس از آن كه به چهل سالگى رسيد به او دستور داد كه نماز بخواند و حدود آن را به وى آموخت. امّا اوقات نماز هنوز نازل نشده بود و براى همين رسول الله(صلّى اللّه عليه و اله) در هر وقتى نماز را به صورت دو ركعتى به جاى مى آورد.
در اين حال على بن ابى طالب(عليه السّلام) با وى مأنوس بود و دائما به همراهش بود و از او جدا نمى شد. يك بار على (عليه السّلام) نزد رسول اللّه(صلّى اللّه عليه و اله) رفت و ديد كه مشغول نماز است. از او سؤال كرد كه اى ابو القاسم! اين حركات چيست؟ رسول الله (صلّى اللّه عليه و اله) فرمود: اين نماز است كه خداوند مرا بدان امر كرده است. [ این گزارش نشان می دهد حضرت علی چنین نمازی را هرگز ندیده بود و با توجه به انکه ایشان در مکه می زیست و مکه محل آمد و شد پیروان ادیان دیگر بود، می توان چنین نتیجه گرفت که نماز پیامبر هیچ تناسبی با نماز پیروان دیگر ادیان نداشته است ] آن گاه على عليه السّلام را به اسلام دعوت كرد و او هم اسلام آورد و به همراهش نماز خواند. پس از آن خديجه اسلام آورد و در اين زمان تنها رسول الله(صلّى اللّه عليه و اله) و على(عليه السّلام) و خديجه نماز مى خواندند.
پس از مدتى ابو طالب به همراه فرزندش جعفر بر رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و اله) وارد شد و ديد كه آن حضرت به همراه على (عليه السّلام) مشغول نماز خواندن است. پس به جعفر گفت: اى جعفر برو در كنار پسر عمويت بايست. جعفر هم رفت و در پهلوى ديگر رسول الله (صلّى اللّه عليه و اله) ايستاد. پس از آن كه جعفر در طرف چپ رسول الله (صلّى اللّه عليه و اله) ايستاد، آن حضرت كمى حركت كرد و جلوتر از آن دو ايستاد.
پس از آن كه على(عليه السّلام) و خديجه و جعفر اسلام آوردند، زيد (بن حارث كلبى) مسلمان شد و بعد از آن على، جعفر، زيد و خديجه پشت سر رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و اله) نماز مىخواندند.[1]
نماز به صورت فعلي آن كه ما مسلمانان مي خوانيم در شب معراج به پيامبر آموخته شد و پيامبر آن را به امت خود آموخت در مجموع چنان كه آيت الله سبحاني تاكيد نموده نماز در شب معراج بر امت پيامبر واجب شده است و قبل از آن نماز به عنوان يك تكليف واجب بر مردم مطرح نبوده است[2]
از امام صادق(عليه السّلام) نقل شده كه فرمود رسول خدا در شب معراج با آبي كه در سمت راست عرش بود وضوء نمود و به نماز ايستاد بعد از خواندن سوره حمد و توحيد به او خطاب شد دست هايت را فرود آور و بر زانوهايت بگذار و به سوي عرش من نگاه كن. رسول خدا گفت: وقتي نگاه كردم عظمتي را ديدم كه از هيبت آن از هوش رفتم و حالت مدهوشي به من دست داد آن گاه به من الهام شد كه بگويم "سبحان ربي العظيم و بحمده". پس از گفتن آن ذكر به هوش آمدم بعد به من گفته شد به سوي بالا نگاه كن. نگاه كردم حقيقتي را ديدم كه از هيبت وعظمتش به رو افتادم.
سپس به من الهام شد كه بگويم:" سبحان ربي الاعلي وبحمده". پس از گفتن اين ذكر به هوش آمدم و نشستم. دو باره در پي ديدن آن عظمت با صورت افتادم. ولي بعد از خواندن ذكر ياد شده دوباره برخواستم و پس از لختي نشستن به پا ايستادم. در اين حال به من گفته شد سوره حمد و سوره قدر را بخوان. آنگاه مثل نوبت اول ركوع و سجده بجا آوردم. بعد به من گفته شد برخود و اهلبيت خويش درود فرستد. آنگاه ديدم كه عده اي از انبياء در برابر من ايستاده اند به من گفته شد بر آنها سلام نمايم. [3]
با توجه به این نکته که مهمترین نظریه ای که تاکنون درباره ترتیب و زمان نزول سوره حمد اظهار شده، این است که سوره حمد اولین سوره کاملی است که بر پیامبراسلام(صلّى اللّه عليه و اله) نزول یافته است.پس واجب شدن نماز بعد از نزول سوره حمد بوده است.
گویا در نمازهای آغازین دوران بعثت پیامبر، رکوع نبوده است. در مرحله بعد به نمازها رکوع افزوده شد. در این مرحله نماز با رکوع و سجده انجام می شد. در حالی که قبلا تنها قیام و سجده در نماز وجود داشت. در این باره ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه و فتال صاحب روضه الواعظین مى گويند : علی (عليه السّلام) فرمود: «هفت سال قبل از مردم نماز خواندم و در آن حال سجده مىكرديم و ركوع نمىكرديم. اولين نمازى كه در آن ركوع به جاى آورديم، نماز عصر بود. سپس گفتيم: يا رسول اللّه، اين چيست؟ فرمود: به اين كار مأمور شده ايم.».[4]
از حضرت علی(عليه السّلام) روایت شده است که اولين نمازى را كه با رسول الله (صلّى اللّه عليه و اله) به جاى آوردم، دو ركعت نماز ظهر بود.[5]
پس نخستين نمازى كه آن حضرت (عليه السّلام) با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و اله) خواند دو ركعت نماز ظهر بود، و خداوند متعال نماز را براى مسلمانانى كه در مكّه بودند اين گونه دو ركعت دو ركعت واجب كرده بود، و پيامبر خدا نيز در مكه نماز را دو ركعتى برپا مىكرد، و على(عليه السّلام) نيز با آن حضرت در مدّت ده سالى كه در مكّه بود نماز را دو ركعتى برپا مىكرد تا زمانى كه پيامبر اكرم (صلّى اللّه عليه و اله) به مدينه هجرت كرد، و على(عليه السّلام) را براى انجام كارهايى كه جز او كسى توان انجام آن را نداشت در مكّه به جاى خود گذاشت.[6]
آنچه مسلم است همه ادیان الهی نماز داشتند،هر چند کیفیت و چگونگی انجام آن متفاوت بود.رسول خدا(صلی الله علیه و آله) هم قبل از بعثت نماز می خواندند که از نظر کیفیت و تعداد رکعات با نمازی که بعداً واجب شد،تفاوت داشت.ولی نمازی که بر مسلمانان واجب شده است بعد از نزول سوره حمد بوده است.
پی نوشتها:
[1] - تاریخ تحقیقی اسلام، حسین علی عربی، ج 1، ص 318، به نقل از : طبرسی، اعلام الوری، ج1، ص 102- 103
[2]. سبحاني، فروغ ابديت، نشر دفتر تبيلغات، قم 1370 ش، ص 384.
[3]. شيخ صدوق، علل الشرايع، نشر دار الحجه، بيروت 1416 ق، ج1، ص9.
[4]. روضة الواعظین، فتال، قم : داررضی، بی تا، ج1 ص 85 ؛شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، قم : کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404ق، ج 13 ص 229.
[5]. تاریخ تحقیقی اسلام، حسین علی عربی، قم: موسسه امام خمینی، 1383، ج1 ص 320 به نقل از: روضة کافی، ص 279 .
[6]. بهشت کافی- ترجمه روضه کافی، حمید رضا آژیر، قم : سرور ، 1381، ص 390 .