ابلیس از فرشتگان بود یا از جنیان؟

با سلام و درود
ظاهر کلام الهی صراحت دارد که شیطان از ملائکه نیست بلکه از گروه جنیان است: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»؛ به ياد آريد زمانى را كه به فرشتگان گفتيم: «براى آدم سجده كنيد!» آنها همگى سجده كردند جز ابليس ـ كه از جن بود ـ و از فرمان پروردگارش بيرون شد.(1)
کسانی که قائلند ابليس از فرشتگان بوده آيه فوق را به مفهوم لغوى آن تفسير مى ‏كنند، و مى ‏گويند منظور از "كانَ مِنَ الْجِنِّ" اين است كه ابليس از نظر پنهان بود، هم چون ساير فرشتگان.
ولی در جواب باید گفت كه اين معنى كاملا خلاف ظاهر است.
در خطبه قاصعه نهج البلاغه نیز نام "ملک"، از باب مجاز برای شیطان به کار برده شده است.(2)
از طرفی کسانی که قائلند شیطان از ملائکه نبوده بلکه از جنیان است، ادله متعددی اقامه کرده اند:
1. شیطان کافر است در حالی که ملائکه معصوم هستند: «عَلَيْها مَلائِكَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ»؛ آتشى كه فرشتگانى بر آن گمارده شده كه خشن و سختگيرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمى‏ كنند و آنچه را فرمان داده شده ‏اند (به طور كامل) اجرا مى‏ نمايند!(3)
2. ملائکه ذریه و زاد و ولد ندارند در حالی که شیطان ذریه و فرزند دارد: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِياءَ مِنْ دُوني‏ وَ هُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمينَ بَدَلاً»؛ آيا (با اين حال،) او و فرزندانش را به جاى من اولياى خود انتخاب مى‏ كنيد، در حالى كه آنها دشمن شما هستند؟! (فرمانبردارى از شيطان و فرزندانش به جاى اطاعت خدا،) چه جايگزينى بدى است براى ستمكاران!(4)

3. روایات به صراحت، شیطان را از جنیان دانسته اند و از جنس ملائکه بودن ابلیس را باطل دانسته اند: در روایتی از امام رضا (علیه السلام) در این زمینه آمده: فرشتگان همگى معصوم و از كفر و زشتيها به لطف پروردگار، محفوظ هستند. راوى حديث مى ‏گويد: به امام عرض كردم مگر ابليس فرشته نبود؟ حضرت فرمودند: نه، او از جن بود، آيا سخن خدا را نشنيده‏ ايد كه مي فرمايد: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ».(5)

در حديث ديگرى از امام صادق (علیه السلام) نقل شده فرمودند: ابلیس از جن بود، ولى همراه فرشتگان بود، آن چنان كه آن ها فكر مى ‏كردند از جنس آنان است (بخاطر عبادت و قربش نسبت به پروردگار) ولى خدا مى ‏دانست از آن ها نيست، هنگامى كه فرمان سجود صادر شد آن چه مى ‏دانيم تحقق يافت (پرده‏ ها كنار رفت و ماهيت ابليس آشكار گرديد).(6)
بنابر این؛ ابلیس در گروه ملائکه بوده است ولی از جنس آن ها نبوده بلکه از گروه جنیان است.

اگر سوال شود که ابليس از فرشتگان است چون خدا فقط به فرشتگان دستور سجده داد. معناي لغوي "جن" هم با ظاهر آيه مي سازد. معناي لغوي "جن" به فرشته هم معنا مي شود و سخن اميرمومنان هم خود بهترين دليل بر درستي معناي لغوي "جن" است.
در پاسخ میگوئیم: خیر، این گونه نیست و برای این که توهم نشود که شیطان از ملائکه بوده است، سریع پس از سخن از خطاب به ملائکه، آن را استثناء کرده و می فرماید: «إِلاَّ إِبْليسَ كانَ مِنَ الْجِن‏»(7)؛ لذا با این بیان، به صراحت، شیطان را از اجنه دانسته نه ملائکه.
مطلب دیگر این که برداشت معنای لغوی از واژه «جن» در این آیه، خلاف ظاهر است؛ زیرا ظاهر آیه دارد شیطان را از جنس ملک بودن خارج می کند، پس نباید ما به این ظاهر بی توجه باشیم و معنای لغوی آن را در نظر بگیریم و برخلاف ظاهر آیه، باز هم شیطان را از ملائکه بدانیم.

اگر ادعا شود که: اشتباه فرشتگان در خلقت آدم و این که ابليس از كافران شد نه اينكه از اول كافر بود، دليل بر معصوم نبودن ملائكه است. و آيات عصمت ملائکه مربوط به قيامت است نه دنيا
درپاسخ میگوئیم:
آیات قرآن معصوم بودن ملائکه را ثابت می کند(8)؛ کما این که معصومین (علیهم السلام) نیز با استناد به همین آیات، عصمت ملائکه را ثابت می کنند بدون این که بین انواع آن ها تفاوتی قائل باشند.
مطلب دیگر این که خلقت و آفرینش ملائکه، هم چنین تکثیر آن ها مانند انسان نیست، آن ها به دستور و امر الهی، ایجاد می شوند: «إِذا قَضى‏ أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ»؛ هنگامى كه فرمان وجود چيزى را صادر كند، تنها مى ‏گويد: «موجود باش!» و آن، فورى موجود مى ‏شود.(9)

حضرت علی (علیه السلام) در مورد ملائکه می فرمایند: "فَلَيْسَ فِيهِمْ فَتْرَةٌ، وَ لَا عِنْدَهُمْ غَفْلَةٌ، وَ لَا فِيهِمْ مَعْصِيَةٌ،... وَ لَا يَغْشَاهُمْ نَوْمُ الْعُيُونِ، وَ لَا سَهْوُ الْعُقُولِ، وَ لَا فَتْرَةُ الْأَبْدَانِ، لَمْ يَسْكُنُوا الْأَصْلَابَ وَ لَمْ تَضُمَّهُم‏الْأَرْحَامُ، وَ لَمْ تَخْلُقْهُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ أَنْشَأْتَهُمْ إِنْشَاء"؛ در آنها نه سستى است، و نه غفلت، و نه عصيان، ... ، و خواب بر آنها چيره نمى ‏گردد، و عقل آنها گرفتار سهو و نسيان نمى ‏شود، بدن آنها به سستى نمى ‏گرايد، و در صلب پدران و رحم مادران قرار نمى ‏گيرند، خداوند آنها از آب مهین خلق نکرده، به انشاء و امر الهی ایجاد شدند.(10)

اگر کسی مدعی شودکه: روايات دو دسته اند ‌روايات تاييد كننده فرشته بودن ابليس با ظاهر آيه موافقت دارد و روايات رد كننده مخالف ظاهر آيات است.
درپاسخ میگوئیم:
روایات بطور صریح، فرشته بودن شیطان را نفی می کنند.(11) ظاهر آیات هم با صراحت در جن بودن شیطان، او را از گروه ملائکه استثناء می کند.
نکته: جنیان از آتش آفریده شده اند (12) و خود شیطان در استدلال برای برتری بر آدم، خلقت خود را از آتش می داند؛ در حالی خلقت ملائکه چنین نیست: «قالَ ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَني‏ مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طين‏»؛ (خداوند به او) فرمود: در آن هنگام كه به تو فرمان دادم، چه چيز تو را مانع شد كه سجده كنى؟ گفت: من از او بهترم مرا از آتش آفريده‏ اى و او را از گل.(13)
بنابر این، شیطان از جنس ملائکه نیست بلکه جنس شیطان از آتش است.

_____________
 

1. کهف، 50.
2. تفسير نمونه، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏12، ص 467.
3. تحریم، 6.
4. کهف، 50.
5. عيون أخبار الرضا عليه السلام، نرم افزار جامع الاحادیث نور، ج ‏1، ص 269.
6. الكافي، نرم افزار جامع الاحادیث نور، ج ‏2، ص 308، ح 6؛ تفسير نورالثقلين، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏3، ص 267؛ البرهان في تفسير القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏3، ص 643.
7. کهف، 50.
8. تحریم، 6.
9. بقره، 117.
10. بحار الأنوار، ج ‏56، ص 175، حدیث 6.
11. عيون أخبار الرضا عليه السلام، نرم افزار جامع الاحادیث نور، ج ‏1، ص 269؛ الكافي، نرم افزار جامع الاحادیث نور، ج ‏2، ص 308، ح 6؛ تفسير نورالثقلين، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏3، ص 267؛ البرهان في تفسير القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏3، ص 643.
12. الرحمن، 15.
13. اعراف، 12.
14. http://www.askdin.com/showthread.php?t=39987&p=535264&viewfull=1#post535264