سؤال:
در مورد شخصیت و نظرات ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه توضیح دهید.
پاسخ:
ابن ابی الحدید در اصول، معتزلی و در فروع ، شافعی بود و گفته شده است که مشربی میان شیعه و سنی برگزیده بود. در مباحث عقیدتی خود در شرح نهج البلاغه به موافقت با جاحظ تصریح دارد (1) به همین لحاظ او را معتزلی جاحظی شمرده‌اند. بررسی شرح نهج‌البلاغه او نشان می‌دهد که برخلاف نظر ابن کثیر که وی را شیعی غالی شمرده است (2) می‌توان او را معتزلی معتدلی دانست. او در آغاز کتابش اتفاق همه شیوخ معتزلی خود (متقدمان، متأخران، بصریان و بغدادیان) را بر صحت شرعی بیعت با ابابکر نقل می‌کند و تصریح می‌نماید که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نصّی بر آن بیعت وارد نشده، بلکه تنها انتخاب مردم که هم به اجماع و هم به غیر اجماع راه تعیین پیشوا شمرده شده، موجب صحت آن است. (3)
اهل سنت بودن وی قطعی است ولی چون اهل سنت با انصاف وی در بعضی مسائل روبرو شدند چاره ای جز حذف وی ندیده اند. وی در مقدمه شرحش بر نهج البلاغه به وضوح خلافت ابابکر را قبول می کند و وی را خلیفه اول می داند ولی چنین عبارتی دارد: «الحمد لله الواحد العدل الحمد لله الذي تفرد بالكمال فكل كامل سواه منقوص ...... وقدم المفضول على الأفضل»؛ سپاس خدايی را که يگانه و عادل است ، سپاس خدايی را که تمامی کمالات در وجود اوست ، پس هر کاملی غير از او (و در مقابل او) ناقص است. و سپاس خدايی را که مفضول را بر افضل مقدم کرد. (4)
یعنی اقرار می کند که علی (علیه السلام) بر ابابکر افضل است، حال اهل سنت متعصب چنین موضع گیری به مذاقشان خوش نیامده و حتی ادعای شیعه بودن وی را مطرح می کنند، اما چطور می شود شیعه خلافت ابابکر را قبول کرده باشد.؟
دیگر اعتقادات وی نیز به شیعه نمی خورد تنها جرم وی که موجب طرد وی از نگاه اهل سنت شده است، قبول بعضی از وقایع تاریخی است که چهره بعضی از بزرگان اهل سنت را خدشه دار می کند، و این مطلب موجب انکار وی شده است.
منابع:
(1) ابن ابی الحدید، عبدالحمید، ج ۱، ص ۱۸۶۱۸۵.
(2) ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج ۱۳، ص۱۹۹.
(3) ابن ابی الحدید، ۱/۷.
(4) شرح نهج البلاغة - ابن أبي الحديد - ج 1، ص 3 .