سؤال:
قرآن به پيامبر هشدار مي دهد كه اگر نيروي عصمتت نبود و تو را منع از تمايلت به مشرکين نمي كرد ما دو برابر مشركين تو را در دنيا و آخرت عذاب مي كرديم. اگر پيامبر نيروي عصمت نداشت، ديگر پيامبر نبود و شخص عادي بود كه قطعا مي توانست مورد وسوسه شيطان قرار گيرد و نسبت به مشركين متمايل شود آنوقت ديگر چرا بايد دوبرابر آنان عذاب ببينند و حال آن كه تنها كمي به آنها مايل شده بود؟:
الإسراء : 74 و 75 وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئاً قَليلاً، إِذاً لَأَذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَياةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنا نَصيراً
و اگر ما تو را ثابت قدم نمىساختيم (و در پرتو مقام عصمت، مصون از انحراف نبودى)، نزديك بود به آنان تمايل كنى. اگر چنين مىكردى، ما دو برابر مجازات (مشركان) در زندگى دنيا، و دو برابر (مجازات) آنها را بعد از مرگ، به تو مىچشانديم سپس در برابر ما، ياورى براى خود نمىيافتى!
پاسخ:
بسم الله الرحمن الرحیم
جدای از مباحث دقیق مربوط به شان نزول آیه و این که در باره پیامبر صلوات الله علیه چه تعبیری دارد که البته لازم است تفسیر آن را از کتاب های تفاسیر جستجو کرد، می توان گفت:
رسول خدا صلوات الله علیه بدون داشتن مقام عصمت نیز انسانی بزرگ و غیر عادی بود.طبیعی است حضرت وقتی در مراتب عبودیت به موقعیتی برتر از همه خلایق رسید،خدای متعال مقام عصمت را به او عطا کرد. مقام و منزلتی که فوق ادراک بشری است و خدای متعال در این آیه شریفه صرفا به پیامبرش هشدار می دهد نه که او را سرزنش یا باز خواست کند.
اما درباره بحث بیان این توضیح لازم است که انسان های متعالی اگر کار ثوابی انجام دهند، پاداشی بیشتر از افراد عادی خواهند داشت. هم چنین اگر خطایی انجام دهند،عذاب بیشتری برای آن ها منظور خواهد شد.
این مسئله در عرف اجتماعی امری رایج و پذیرفته شده است که از انسان های بزرگ انتظار خطا نمی رود و گرنه آن لغزش به اندازه بزرگی خود آن ها بزرگ و نشان دار خواهد شد.
از برداشت از آیه شریفه که خدای متعال به پیامبرش فرمود که اگر عنایت الهی (مقام عصمتت نبود) نزدیک بود که لغزش کنی و...فقط به این نکته می رسیم که آن چه پیامبر را از خطا بازداشت، عصمتش بود و هشدار به عذاب دو برابر به دلیل بزرگی مقام پیامبر قابل تبیین است و ارتباطی با عصمتش ندارد، زیرا عصمت پیامبر مانع از هر گونه اقدام به خطا است همان طور که در این جا مانع لغزش حضرت شد.پس معنا ندارد با این حال که پیامبر معصوم است خدای متعال او را به عذاب دو برابری آگاه کند.خدای متعال به پیامبرش آگاهی می‌دهد که چون تو شخص بزرگی هستی نباید خطایی انجام دهی که گناهش برای تو مضاعف شود.
با این حال این نکته را باید افزود که اگر پیامبر بزرگوار اسلام در مقام عصمت نبود و مرتکب خطا می‌شد، باز هم نمی‌شد وی را شخصی عادی به حساب آورد همان طور که علمای بزرگی که در هر عصر و جامعه‌ای حضور دارند با این که معصوم نیستند اما موقعیتی بسیار ممتاز از دیگران دارند و هرگز فردی عادی محسوب نمی‌شوند و مردم عادی جامعه خطای آنان را بزرگ خواهند پنداشت.
در هر صورت لغزش فرد بزرگی چون پیامبر جدای از عصمتش، نمی‌تواند منزلت حضرت را به اندازه افراد عادی پایین آورد (به همان بیانی که درباره علماء گفته شد) تا این سوال مطرح شود که حال که در قواره افراد عادی است پس چرا باید عذابش دو برابر دیگران باشد!
این موضوع در تفاسیر بررسی و دلیل آن بیان شده است.
نوشته اند:
«وَ لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناكَ» اگر چنين نبود كه ما با عطا كردن نيروى عصمت و لطف خود تو را محافظت كرديم، نزديك بود كمى به سوى آنها تمايل نشان دهى و بعضى از خواسته‌هاى آنان را عملى کنی در اين صورت ما دو برابر عذاب دنيا و آخرت را به تو مىچشانديم، يعنى هر چه عذاب دنيا براى گناه‌كاران و هر چه براى آخرت و پس از مرگ براى آنها آماده كرده‌ايم درباره تو دو برابر مىکردیم و اين مطلب دليل بر آن است كه زشتى و بزرگى معصيت بستگى به مقام فاعلش دارد كه هر چه مقام وى بالاتر باشد، گناهش هم بزرگ تر و كيفرش سختتر است. (1)
در تفسیر دیگری این پرسش، چرا عذاب مضاعف؟ مطرح و پاسخ داده شده است:
روشن است كه هر قدر مقام انسان از نظر علم و آگاهى و معرفت و ايمان بالاتر رود، اعمال نيك او به همان نسبت عمق و ارزش بيشتر، و طبعا ثواب فزون‌ترى خواهد داشت، بنا بر این، در بعضى از روايات مى‌خوانيم «ان الثواب على قدر العقل». ثواب به نسبت عقل آدمى داده مىشود كيفرها و مجازات ها نيز به همين نسبت بالا خواهد رفت. يك انسان بى‌سواد و ضعيف الايمان اگر گناه كبيره‌اى مرتكب شود، چندان غير منتظره نيست و به همين دليل مجازات كمترى دارد، اما يك فرد با ايمان و عالم پرسابقه هر گاه گناه صغيرهاى نيز انجام دهد، جاى تعجب خواهد بود، و چه بسا مجازات او در برابر اين گناه كوچک از مجازات آن عامى بى‌سواد در برابر آن گناه كبيره شديد و سنگينتر باشد.!.
به همين دليل در قرآن مجيد: در باره همسران پيامبر در سوره احزاب آیه سی‌ام مى‌خوانيم: «يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً» اى همسران پيامبر! هر كدام از شما گناه آشكار و فاحشى مرتكب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود و اين براى خدا آسان است. (2)
منابع:
1. ترجمه جوامع الجامع گروه مترجمان، مشهد، انتشارات مرکز پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، سال 1377 ش، چاپ دوم، ج 3، ص 483.
2. مکارم، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، تهران، انتشارات اسلامیه، سال 1374 ش، چاپ اول، ج 12، ص 214.