سؤال:
اصول دین، بالاخره چندتاست؟ 3 یا 5 ؟
پاسخ:
بسم الله الرحمن الرحیم
در این جمع بندی علاوه بر پاسخ اولیه، باید گفت عمده علمای بزرگ شیعه اصول دین را در توحید و نبوت و معاد اما عدل و امامت را از اصول مذهب دانسته‌اند و اگر هم در عبارت های بعضی آمده که امامت یا عدل از اصول دین است، تفسیر خاص به خود را دارد.
در یکی از پژوهش های میدانی به آرای دانشمندانی چون میرزای قمی، امام خمینی، شهید مطهری، علامه امینی و بسیاری دیگر اشاره شده است که آن بزرگان، اصول دین را عبارت از توحید، نبوت و معاد و عدل و امامت را از اصول مذهب دانسته اند. جالب این که بعضی از ایشان از اصول دین با عنوان اصول اعتقادی که عنوانی عام تر است نام برده‌اند.
نوشته اند:
اصول اعتقادى (نه اصول دين) به دو دسته تقسيم مىشود: دستهاى، از اصول دين است؛ مانند: توحيد، نبوت و معاد، و دسته ديگر، از اصول مذهب؛ نظير اصل امامت. بنا بر اين، انكار امامت، نه انكار اصلى از اصول دين، بلكه انكار اصلى از اصول يك مذهب خاص (شيعه) است و چنان كه يادآور شديم، انكار چنين اصلى، موجب كفر نمىشود...
در هر صورت، اين نظريه، نخستين بار، در ميان متفكران متأخر اماميّه مطرح شد و رفته رفته، توجه بسيارى را جلب كرد. بر اساس اين طرز تفكر، امامت، نه از اصول دين و نه از فروع آن، بلكه از اصول مذهب است. تا آن‌جا كه ميرزاى قمى جزو نخستين كسانى است كه نظريّه ياد شده را كشف و ترويج كرده است.وى در رساله فارسى خود به نام «اصول دين» مىگويد:
بدان كه اصول دين، سه چيز است: توحيد، نبوت و معاد، امّا عدل و امامت، از اصول مذهب است.
پس هر كسی منكر يكى از سه چيز اوّل بشود، كافر و نجس ... امّا اگر اقرار به آن سه داشته باشد و منكر عدل و امامت باشد، كافر نيست؛ ليكن شيعه هم نيست ...
عده‌اى از متفكران معاصر اماميّه نيز امامت را از اصول مذهب مىدانند كه به برخى از آن‌ها اشاره مىشود و اما محمد حسين كاشف الغطاء از مفاخر دانشمندان شيعه نوشته است:
اسلام و ايمان، مترادف و به معناى اعم كه اساس آن را سه اصل توحيد، نبوت و معاد تشكيل مىدهد، به كار مىرود ... ليكن شيعه اماميه، اعتقاد به امامت را به آن‌ها افزوده است. بنا بر اين، كسى كه به امامت، به همان معنايى كه در نزد شيعه مطرح است، باور داشته باشد، از نظر آنان، مؤمن به معناى اخص كلمه (شيعه) است؛ نه اين كه منكر اصل امامت، به كلّى از اسلام خارج باشد.
علامه امينى، ضمن نقل و نقد برخى از اعتراضات ابن تيميه بر مذهب شيعه، امامت را از اصول مذهب شيعه بر شمرده است.
علامه طباطبايى نيز امامت را از اصول دين ندانسته است.بلکه آن را در سه اصل توحيد، نبوت و معاد، منحصر دانسته است.
شهيد مطهرى اعتقاد به امامت را از نشانههاى شيعه بودن دانسته و آن را جزو اصول اين مذهب به شمار آورده و نوشته است:
عدل و امامت، توأمان، علامت تشيع بود. اين است كه گفته مىشد اصول دين اسلام، سه چيز و اصول مذهب شيعه نيز همان سه چيز است به علاوه اصل عدل و امامت.
امام خمينى(ره)، نيز از جمله كسانى است كه امامت را در شمار اصول مذهب مىداند. ايشان، چنين مىگويد:
ماهيّت اسلام، چيزى جز گواهى دادن به وحدانيّت خداوند و رسالت پيامبر و اعتقاد به معاد نيست و غير از اين امور، هيچ چيزى ديگر، از جمله، اعتقاد به ولايت ائمّه (عليهم السّلام) در ماهيّت اسلام دخالت ندارد. بنا بر اين، امامت از اصول مذهب است، نه دين.
آية اللّه آقا ميرزا جواد تبريزى (ره) معتقد است:
برخى از اصول عقايد؛ نظير توحيد، نبوت خاصه و معاد جسمانى، از اصول دين و برخى ديگر؛ مانند عدل و امامت از اصول مذهب است. (1)
منابع:
1. کتاب امامت پژوهی، (بررسی دیدگاه های امامیه، معتزله و اشاعره) تالیف جمعی از نویسندگان، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1381، چاپ اول، ص 121 با اقتباس و ویرایش.