سؤال:
چرا امام علی (علیه السلام) در خطبه 80 نهج البلاغه می‌فرماید: «ای مردم! زنها از ايمان و ارث و خرد کم بهره هستند.»
پاسخ:
قبل از پاسخ به سؤال مذکور، به بیان دو نکته مىپردازیم:
نکته اول: روایاتى که در مورد مذمت برخى از زنان وارد شده، همه آنها، یا اکثر و عمده آنها از امام على (علیه السلام) نقل شده است. دقت در این امر به ما کمک مىکند که به اوضاع زمان امام على (علیه السلام) بیاندیشیم، زیرا همان گونه که آیات قرآن شأن نزول دارد و دانستن اسباب نزول در فهم و درک مراد خداوند به ما کمک مىکند، روایات هم شأن صدور دارند و پى بردن به اسباب صدور در پى بردن به معنا و مراد معصومان (علیهم السلام) به ما کمک شایانى مىکند.
خطبه 80 نهج البلاغه را حضرت امیر (علیه السلام) بعد از جنگ جمل بیان نمودند. از جمله محمد بن على، معروف به ابوطالب مکى متوفاى سال 386 ه' ق این نکته را متذکر شده است. (1) بعد از او سید رضى گردآورنده نهج البلاغه در آغاز به این نکته اشاره نموده است.
حال به یاد داشته باشیم که اولین عامل درگیرى و ناامنى در حکومت علوى، یک زن بود به نام ام المؤمنین عایشه. وى از مقام ام المؤمنین بر ضد امام على (علیه السلام) بهره گرفت. او نسبت به على دلى پرکینه داشت . حقد و کینه او باعث آتش افروزى در جنگ جمل شد و حرمتها را شکست و خون ده ها هزار انسان را در راه احساسات زنانهاش به هدر داد و جنگهاى صفین و نهروان را به وجود آورد.
حضرت در خطبه دیگرى به نکوهش مردانى پرداخته است که فریب عایشه را خوردند و به خونریزى و جنگ رو آوردند: «کنتم جند المرأة و اتباع البهیمة» (2)
نکته دوم: اگر در این خطبه از نقص عقل زنان یاد شده، در موارد دیگر از نقص عقل مردان نیز یاد شده است.
نه کمال عقل در انحصار مردان است، و نه نقص عقل در انحصار زنان. هم بین زنان عدهاى به کمال عقل راه یافتهاند و هم میان مردان برخى به ضعف و نقص عقل مبتلا شدهاند.
امام على (علیه السلام) فرمود: «اعجاب المرء بنفسه برهان نقصه و عنوان ضعف عقله؛ مردى که خودپسند است، عقلش ناقص و ضعیف است» (3) نیز فرمود: «اعجاب المرء بنفسه حمق؛ خودپسندى مرد دلیل حماقت و بى خردى او است» (4)
حضرت در مذمت کوفیان فرمود: «فأنتم لا تعقلون»؛ شما مردان کوفه عاقل نیستید. (5) نیز در سرزنش مردم بصره فرمود: «خفت عقولکم»؛ عقلهاى شما سست است. (6)
اما پاسخ به سؤال مذکور: آن را در پنج بخش بیان مىداریم:
1. از نظر سند و انتساب این روایت به امام معصوم:
برخى در سند و انتساب خطبه یا روایت نقصان عقل به ا مام معصوم تردید جدى به خرج داده و گفتهاند: از این که مضمون این روایت با بسیارى از آیات و روایات دیگر، نیز با عقل مخالفت دارد، صدور آن از معصوم قابل مناقشه، بلکه مردود است. (7)
2. از جهت عمومیت گفتهاند: این سخن از جهت دلالت منطقى به صورت قضیه موجبه کلیه نیست؛ یعنى مراد تمامى زنان نیستند، بلکه تنها به برخى زنان اشاره دارد.
یکى از نویسندگان در توضیح و شرح خطبه مذکور مىنویسد: «شک نیست که خطبه بالا یک قانون کلى و همگانى درباره عموم زنان نیست؛ بلکه با توجه به این که این خطبه بعد از جنگ جمل و آن همه خون ریزىهایى که توسط «عایشه» رخ داد، از امام صادر شده، درباره دسته خاصى از زنان است که در این گونه مسیرها گام بر مىدارند وگرنه چه کسى مىتواند انکار کند که در پیشرفت اسلام زنان بزرگ و با شخصیتى همچون خدیجه بانوى اسلام، فاطمه زهرا و زینب کبرى و جمعى از زنان مبارز و دانشمند مانند سوده همدانیه شرکت داشتهاند و براى پیشرفت اسلام و اجراى حق و عدالت بزرگترین فداکارى را به خرج دادهاند، و با ایمانى محکم و تفکرى عالى، مردان خود را با تمام وجود در این مسیر حمایت مىکردند؟!» (8)
3. از نظر برداشت و پیام:
خداوند حکیم در خلقت جهان موجودات را حکیمانه آفریده؛ یعنى هر موجودى را به تناسب موقعیت و مسؤولیتى که باید عهدهدار آن باشد، آفریده، مثلاً چشم را ظریف اما استخوانهاى اطراف آن را سخت و محکم آفریده است. در سیستم بدن هر عضوى به تناسب با وظیفهاش آفریده شده است تا این مجموعه اعضا با این تناسب و دقت حکیمانه بتوانند در کنار یکدیگر در سیستمى واحد، هر کدام وظیفه خود را به انجام برسانند.
این مربوط به یک سیستم انداموارهاى چون بدن است، حال در سیستم اندامواره بزرگترى به نام اجتماع بشرى نیز حکمت و ظرافت لحاظ شده است. واقعیت این است که در نظام آفرینش براى هر یک از مردان و زنان وظایف و مسئولیتهاى تکوینی ویژهاى در نظر گرفته شده، خداوند حکیم به تناسب وظایف، ویژگی‌ها و قوت و ضعف‌هایى در خلقت هر یک لحاظ کرده است. به همین جهت خصوصیات روانى و جسمى زنان با مردان متفاوت است. زن با توجه به زن بودنش وظایفى را برعهده دارد، و خداوند خصوصیات روحى و عاطفى و توان جسمانیش را در راستاى آن آفریده است. براى مرد با توجه به مرد بودنش وظایفی قرار داده و خصوصیات روانى و جسمى او متناسب با همین وظایف آفریده شده است. این سخن روشن و عقل پسند است و در آن تردیدى نیست.
امام على (علیه السلام) در خطبه مذکور مىخواهد این پیام را به گوش جهانیان برساند که از جنس مادینه توقع و انتظار انجام وظایف نرنیه را داشتن خطا است ؛ برعکس از جنس نرنیه توقع انجام وظایف مادینه نیز نارواست. به قول شاعر:
جهان چون چشم و خط و خال و ابروست 
که هر چیزش به جاى خویش نیکوست
حاصل سخن این که در این سخن، حضرت در مقام گوشزد کردن به وظایف هر یک از زنان و مردان است. نه در پی نکوهش زنان.
4. از نظر شیوه استدلال:
برخى سخن و شیوه استدلال امام على (علیه السلام) را در خطبه مذکور، از نوع «جدل» دانستهاند.
جدل استدلالى است که مقدمات آن از مسلّمات است و آن را مخاطب قبول دارد. در این سخن امام على (علیه السلام) خواسته است از اعتقاد و دانسته مردم آن زمان مبنى بر وجود برخى از نقصها در وجود زنان بهره بگیرد و به آنان متذکر بشود: این که خود مىدانید و قبول دارید که زنان از نقص‌هایى بهره‌مندند، پس چرا پیرو فلان زن شده و شعلههاى آتش جنگ جمل را با همکارى خودتان تقویت نموده اید! (9)
این سخن تقویت مىشود با جملهاى که از حضرت در ذیل خطبه نقل شده است که اشاره دارد به زنى همانند عایشه که نزد آنان خیلى محترم و نیکوکار شمرده مىشد. حضرت مىفرماید: حتى اگر زنى را [ همانند عایشه ] نیکوکار پنداشتهاید، مواظب باشید مبادا با اطاعت از او در جنگ جمل، دنیا و آخرت خویش را تباه نمایید.
نیز تقویت مىشود با عنایت به این که این خطبه پس از جنگ جمل و با توجه به مسائل به وجود آمده بعد از جنگافروزى عایشه بیان شده است.
5. از نظر واقعیت:
واقعیت این است که بین جنس نرینه و مادینه از چند جهت تفاوت‌هایی وجود دارد:
الف: از نظر اعضا و جوارح؛
ب: از نظر احساسات و عواطف و تمایلات و اخلاق؛
ج: فعالیتهاى خردمندانه و تفکر.
از نظر اعضا و جوارح: ممکن است برخى تصور کنند که مرد و زن تنها در اعضایى که مربوط به جنسیت آن دو است، تفاوت دارند و در دیگر اعضا و جوارح تساوى و یکسانى حکمفرما است. در حالى که واقعیت جز این است. آن دو جنس در تمامى اعضا و جوارح با یکدیگر اختلاف دارند، چه اعضا و جوارحى که به عضو جنسى و تولید مثل مربوط است و چه غیر آن،
رویش مو در بدن زن و مرد، چربى زیر پوست، بافتها، ظرافت و ضخامت پوست، شکل استخوانها، وزن حجمى استخوانها، مقدار مواد آلى و کانى در استخوانها، درشتى عضلات، زور بازو، شکل هندسى و حجم و وزن مغز، وزن قلب، ضربان نبض، فشار خون، حرارت بدن، قد، وزن، ارتعاشات صوتى، زیر و بم صدا، جثه، ترشحات بدن، میزان گلبولهاى قرمز و سفید در خون، گنجایش و حجم ریه و الگوى رشد جسمانى در آغاز از دو جنس نرنیه و مادینه. خلاصه این که همه چیز در زن و مرد متفاوت است.
ریشه تفاوتها در فعالیتهاى غددى نهفته است. تفاوت فعالیتها و ترشحات غدد درون ریز و هورمونى بین دو جنس نرنیه و مادنیه به قدرى زیاد است که بدون استثنا تمامى اعضا و جوارح زن و مرد را از هم جدا مىکند، به گونهاى که آزمایشگاه به راحتى مىتواند تشخیص دهد این خون، یا ادرار و یا دیگر ترشحاتى که از بدن یک نفر به دست آمده و حتى یک تار مو، مربوط به زن است یا مرد. (10)
از نظر احساسات ، عواطف، تمایلات و اخلاق: بنا به گفته روانشناسان، محبت، رفتار انفعالى، رفتار عاطفى و حمایت کننده را از ویژگىهاى زنانه اما در مقابل، پرخاشگرى، استقلال، رقابت، سلطه و حاکمیت را از ویژگىهاى مردانه برشمردهاند. (11)
نیز گفتهاند داشتن دلی پر مهر و عاطفه و احساساتى آتشین، جلوه گرى، دلربایى، آرایش گرى و دوستدار پارچه و لباس و طلا و امور زینتى از ویژگی های زنان است. (12) زن براى این که نشان دهد جلوه کردن و دلبرى در انحصار غریزه او است، به زیور و آرایش علاقه نشان مىدهد و در برابر مغازه هاى زرگرى و لباس و پارچه فروشى، پاهایش شل مىشود. (13)
زن در تقلید، مدپرستى، تجمل پرستى، خنده وگریه از مرد پیشقدم است. (14)
زنان به جهت این که از نیروى احساس و عاطفه بیشترى بهره‌مندند، از صحنه هاى احساسى و عاطفى بیشتر تحت تاثیر قرار مىگیرند و به هیجان مىآیند. (15)
ریشه اختلاف: از اختلافات در اعضا و جوارح زن و مرد، تفاوتهاى احساسى، عاطفى، تمایلى و اخلاقى پدید مىآید. چون که غدد تناسلى در زن و مرد متفاوت است. غدهها افزون بر تأثیرات جنسیتى، تأثیرات عاطفى و احساسى متفاوتى در دو جنس نر و ماده مىگذارند، که سرانجام به تمایز شخصیت این دو جنس منجر مىشود. به عنوان مثال ترشح بیضهها موجب تهور و جوش و خروش مىگردد و این همان خصایصى است که گاو نر جنگى را از گاوى که در مزارع براى شخم به کار مىرود، جدا مىسازد (چون که در اولى بیضهها ترشح دارد، ولى در دومى اخته شده است و ترشحى ندارد) (16)
تنها با زیاد یا کم شدن یکى از ترشحات بدن یا یکى از عناصر متابولیکى هر چند ناچیز باشد، اخلاق، رفتار و شخصیت آدمى را دگرگون مىسازد.
از این سخن نتیجه مىگیریم: با توجه به دامنه وسیع در تفاوتها که بین زن و مرد در همه چیز وجود دارد (که تفاوت ترشحاتى غدد، جزئى از آن است) باید اذعان نمود که لازم است زن، زن باشد و مرد، مرد،و هر یک مشغول وظایف و مسئولیتهاى خویش. (17)
اما از نظر فعالیتهاى خردمندانه و تفکر گفتهاند: این روایت ناظر به عقل حسابگرى زنان است که در مقایسه با مردان کمتر است؛ یعنى نه زیاده‌روى در مورد حمایت از زنان درست است و نه نقطه مقابلش که به زنان ظلم روا داشته شود. همان گونه که اگر کسى در مقام مقایسه، مرد را از نظر عاطفه، از زن ناقص یا کم تر بداند، خطا نکرده و گفتارش خلاف واقع نیست، همین طور در بعد عقلانى اگر زن را نسبت به مرد کمتر بداند، خطا نکرده است و گفتارش خلاف واقع نیست.
بیان سخن:
اولاً: این سخن در پى بیان یک قضیه موجبه کلیهاى که استثنا نداشته باشد، نیست. همان گونه که در بخش دوم بیان شد، نه تمامى مردان از نظر عقل بر تمامى زنان برترى دارند و نه نقص عقل در انحصار زن است و کمال عقل در انحصار مرد است، بلکه این سخن درصدد بیان یک واقعیت است و آن این که: گونه غالب در کنشهاى مردان رفتارهاى حسابگرانه و گونه غالب در کنشهاى زنان رفتارهاى مهرانگیز و عاطفى و احساسى است. این مطلق نیست، بلکه نسبى است.
دوم: هر یک از دو نیروى عاطفه و عقل حسابگرایانه در جاى خویش نیکو، پسندیده و ضرورى است. قوت هر یک از این دو در یک فرد نه دلیل بر خوبى او است و نه دلیل بر بدى. نیز ضعف هر یک از این دو نه دلیل بر خوبى و نه دلیل بر بدى او است.
قوت و ضعف این دو در دو جنس نرنیه و مادنیه نوعى تقسیم کار و تقسیم وظایف و مسؤولیتهاى طبیعى است. به هیچ وجه مرد نمىتواند از عهده وظایف مهرانگیز و عاطفى زن برآید و برعکس، زن نمىتواند از عهده وظایف حسابگرایانه مرد برآید.
موفقیت اصلى زن در انجام وظایف خویش است که در راستاى هدف آفرینش وى قرار دارد و موفقیت اصلى مرد نیز در امورى است که همگون با قواى تکوین‌اش است.
در طبیعت و قوانین افرینش بین مردان و زنان کارها تقسیم شده است. چرا ما در نظام تشریع آن را نپذیریم؟ سخن امام على (علیه السلام) درباره زنان هشدار می‌دهد که نباید از آنان انتظار حرکتى مردگونه داشت، چون که زنان سراپاشور و احساس و عاطفهاند؛ در برخورد با آنان نباید انتظار حسابگیری‌هاى مردانه را داشت، بلکه مىبایست همگام با وظایف آفرینش ،تقسیم کار را پذیرفت و روان‌شناسى زنان را در نظر داشت.
سوم: عقل مورد بحث، عقل ارزشى نیست، بلکه عقل سنجش است.
توضیح: عقل یک وقت عقل سنجش یا نظرى است که مایه تکلیف است و هر انسان مکلفى مىبایست بهرهاى از آن داشته باشد تا مشمول تکلیف گردد. این عقل در دختران زودتر از پسران شکوفا مىشود، بدین جهت دختران سن تکلیفشان چند سال قبل از پسران است.
معناى دیگر عقل، عقل عملى یا ارزشى است. این عقل است که در روایات از آن ستایش شده است. این عقل آدمى را به عبادت خدا وامىدارد و مایه تحصیل بهشت است. (العقل ما عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان) (18) این عقل مانند عقال (زانو بند شتر) هواهاى نفسانى را کنترل مىکند. در چنین عقلى مردان بر زنان برترى ندارند، بلکه از پارهاى روایات برترى زنان فهمیده مىشود. (19)
در عقل نظرى یا سنجشى به عقیده برخى روانشناسان، پسران از یک سن خاصى بر دختران پیشی مىگیرند. (20)
علت تفاوت زن و مرد در عقل حسابگرى:
ممکن است برترى مردان بر زنان در عقل سنجشى، ناشى از تفاوت آنان در محیط کار و تجربه باشد؛ یعنى از نظر ذات و استعداد کاملاً یکسان هستند. چون زنان به جهت وظایفى که طبیعت بر عهده زنان گذاشته است، کم تر از مردان در اجتماع حضور و فعالیت دارند و کم تر از مردان، تجارت و فعالیتهاى اقتصادى بازارى دارند، بدین جهت مردان در عقل تجربى بر زنان سبقت گرفته اند.
ممکن است این برترى نه از جهت تجربه، بلکه از جهت ظرفیت وجودى مردان باشد، چون واقعیت این است که وزن، حجم و ظرفیت مغزى زنان نسبت به مردان متفاو ت است.
در خور توجه است که زنان در تمام نژادها میزان ظرفیت، حجم و مقدار نخاعى آنان از مردان کمتر است. به همان نسبت در همه نژادها قدشان از مردان کوتاه تر است. مغز زن در تمامى نژادها صد تا دویست گرم از مرد کم تر است. این سبب اختلاف مردان با زنان در عقل و درک نظرى آنان مىگردد.
هورمونها، غدد تناسلى، بافتها، وضعیت اندام، وزن مغز، مقدار قد، دوران باردارى و هزاران فعالیتهاى فیزیولوژى و روانى در درک آدمى مؤثر است.
شاید بتوان گفت: اگر حسابگرىهاى زاده از برآوردهاى عقلى خشک در انسانى به نام مادر باشد، فرزند دچار نابسامانى تربیتى و کمبود عاطفى مىگردد. (21)
در علوم پزشکى ثابت شده که بدنها دربست در اختیار غدد و ترشحات غددى قرار دارند، و کارکرد اینها نیز توسط سلسله اعصاب کنترل مىشود، و سلسله اعصاب، مرکزى و فرماندهى دارند و این مرکز فرماندهى نزد زنان و مردان متفاوت است. در مردان در ناحیه پیشانى رشد بیشترى یافته و در زنان در منطقه «هیپوتالاموس» رشد و نمو زیادترى دارد.
نیز ثابت شده که پیشانى مرکز تعقل و تفکر است و «هیپوتالاموس» مرکز عاطفه و احساسات است، و تمام اینها با هم همکارى مىکند. بنابراین جا دارد که واقع بین باشیم و از واقعیتهاى موجود، قضاوت واقعه بینانه در مورد مردان و زنان داشته باشیم و بگوییم: گویا مرد بر دریایى از تعقل و تفکر نشسته و زن بر اقیانوسى از عاطفه و احساسات. (22) اما این بدان معنا نخواهد بود که زنان عقل نداشته یا مردان عاطفه ندارند.
منابع:
1. مکی، محمد بن علی، قوت القلوب، ج 1، ص 282.
2. موسوی، سید رضی، نهج البلاغه، خ 13.
3. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، ج 2، 109.
4. همان، ج 1، ص 311.
5. نهج البلاغه، صبحی صالح، خ 34.
6. همان، ج 14.
7. جمعی از نویسندگان، کتاب نقد، ج 12، ص 268.
8. محمد جعفر امامی و محمد رضا آشتیانی، ترجمه گویا و شرح فشرده‌ای بر نهج البلاغه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازی، ج 1، ص 389 ـ 390.
9. کتاب نقد ، همان، ص 268 ـ 269.
10. پاک‌نژاد، سید رضا، اولین دانشگاه و آخرین پیامبران، ح 19، ص 280 ـ 293.
11. روان‌شناسی رشد، ج 1، ص 330، از انتشارات سمت.
12. اولین دانشگاه و آخرین پیامبران، ح 19، ص 281.
13. همان، ص 294.
14. همان، ص 294 ـ 295.
15. کتاب نقد، ج 12، ص 59.
16. کتاب نقد، ش 12، ص 58.
17. دکتر پاک‌نژاد، همان، ح 9، ص 280.
18. کلینی، محمد، اصول کافی، ج 1، کتاب عقل و جهل.
19. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج 20، ص 168؛ صدوق، محمد، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 458.
20. روان‌شناسی رشد، ج1، ص 331.
21. کتاب نقد، ش 12، ص 59 ـ 60.
22. پاک‌نژاد، سید رضا، همان، ج 19، ص 299 ـ 300.