پرسش:
چه منابع و شواهدی وجود دارد که وقایع کربلا بدون تحریف و تغییری به ما منتقل‌شده است؟ اگر تحریف‌شده است به گزارشها چگونه اعتماد کنیم؟
پاسخ:
درباره واقعه عاشورا منابع و گزارشهای بسیاری در دسترس ما است و این واقعه ازاین‌جهت، قابل قیاس با هیچ واقعه تاریخی دیگری نیست؛ زیرا ابعاد سیاسی و مذهبی و عاطفی واقعه کربلا باعث شد که از همان زمان وقوع حادثه، افراد بسیاری به نقل جزئیات آن علاقهمند باشند. بااین‌حال، در نقل برخی وقایع کربلا نیز تحریفاتی رخ‌داده است؛ اما این بدان معنا نیست که نتوانیم گزارشهای درست را از نادرست تشخیص دهیم. منتها برای این کار، باید مطالعات خود را در حوزه علم تاریخ و به‌ویژه روششناسی مطالعات تاریخی، گسترش دهیم؛ چراکه به‌هرحال، واقعه کربلا یک واقعه تاریخی است و برای شناخت آن و بررسی گزارشهای مربوط به آن، نیازمند پژوهشی تاریخی هستیم.
تحریف در گزارشهای عاشورایی
برخی از عالمان دینی به‌نقد گزارشهای مربوط به عاشورا پرداختهاند؛ ازجمله، مرحوم محدّث نوری در کتاب «لؤلؤ و مرجان» و شهید مطهری در کتاب «حماسه حسینی». در سالهای اخیر نیز مطالب بسیاری دراین‌باره گفته و نوشته‌شده و در قالب مقاله و کتاب در دسترس است. این‌گونه تلاشها باعث شده که در سالهای اخیر، گرایش به مستند گویی و دقت در نقل روایات تاریخی بیشتر شود.
اما اینکه چگونه میتوان گزارشهای تاریخی ـ و ازجمله عاشورایی ـ را نقد و بررسی کرد، امری تخصّصی است و نمیتوان از عموم افراد انتظار داشت که خود به این کار بپردازند. کتابهای زیر در زمینه تاریخ عاشورا از اتقان بیشتری برخوردار هستند:
۱ ـ کتاب دوجلدی «تاریخ قیام و مقتل جامع حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام» که از آن به‌اختصار با عنوان «مقتل جامع» نیز یاد میشود، هم جنبه تحلیلی دارد و هم به نقل دقیق وقایع اهتمام دارد. این کتاب را گروهی از نویسندگان، زیر نظر استاد مهدی پیشوایی تألیف کرده‌اند و انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در قم به چاپ رسانده است. جلد نخست آن به معرفی پیشینه مقتل نگاری، مقدّمات قیام عاشورا و حوادث قیام تا روز عاشورا اختصاص دارد. جلد دوم به حوادث بعد از عاشورا و بازتاب‌های قیام پرداخته و به برخی سؤالات عاشورایی نیز پاسخ داده و فصلی هم درباره تاریخچه عزاداری برای امام حسین (علیه‌السلام) دارد. گزیده‌ای از کتاب نیز در یک مجلّد منتشرشده است.
۲ ـ کتاب «شهادت‌نامه امام حسین علیه‌السلام بر پایه منابع معتبر» نیز توسط مؤسسه دارالحدیث و زیر نظر آیت‌الله ری‌شهری با همکاری سید محمود طباطبایی نژاد و سید روح‌الله سید طبایی تهیه و تدوین‌شده است. این کتاب درواقع، بخش مقتل از مجموعه «دانش‌نامه امام حسین (ع)» است که مرتضی خوش نصیب مطالب آن را گزینش کرده است. این کتاب در دو نسخه تک‌جلدی و دوجلدی منتشرشده است.
۳ ـ کتاب «وقعة الطف» که درواقع، نسخه بازسازی‌شده مقتل ابو مخنف لوط بن یحیی ازدی است. این کتاب تألیف استاد محمدهادی یوسفی غروی و از منشورات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم است. چندین ترجمه از این کتاب در دسترس است. ازجمله، ترجمهای به قلم محمدصادق روحانی که توسط نشر طه عرضه‌شده است.
روششناسی نقد منابع و گزارشها
گفتیم که نقد گزارشها و منابع تاریخی، بحثی تخصّصی است. بااین‌حال، توجه به چند نکته کلّی و اجمالی، راهگشا است:
آنچه در مجالس عزاداری، از زبان مدّاحان و اهل منبر میشنوید، یکسان نیست و این مطالب را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: مطالب مستند (مطالبی که در منابع تاریخی یا حدیثی آمده)، زبان حال (توضیحات و اضافاتی که جنبه تاریخی ندارد و فقط برای بیان احساسات گوینده و تحریک عواطف شنونده گفته میشود) و جعلیات و تحریفات (مطالبی که نه در منابع تاریخی و حدیثی آمده و نه جنبه زبان حال دارد).
بازشناسی و نقد این مطالب، نیازمند آشنایی با منابع تاریخی و تسلط بر روش تاریخ‌پژوهی است. تاریخپژوه، همانند کارآگاهی است که میخواهد به حقیقت یک حادثه پی ببرد. او از هر چیزی که بتواند خبری از واقع بدهد و یا نشانهای از یک حقیقت باشد، استفاده خواهد کرد و خود را محدود به یک یا چند منبع نخواهد کرد. هر سخنی، ردّ پایی، نشانه و علامتی حتی اگر به‌صورت التزامی، دلالت بر بخشی از حادثه داشته باشد، برای او قابل‌توجه و استناد است.
بعد از گردآوری این دادهها، نوبت به اعتبارسنجی آنها میرسد. تاریخ‌پژوهان برای سنجش اعتبار منابع و گزارشها، روشها و معیارهای متعددی را در نظر میگیرند که شرح آنها در این مجال نمیگنجد؛ اما به‌صورت اجمال، معیارهایی ازاین‌دست، در سنجش اعتبار منابع کار آیی دارند:
_ دستهبندی منابع از جهت نزدیکی یا دوری به زمان واقعه،
_ بررسی دقّت نویسنده یا راوی در گردآوری و نقل گزارشها،
_ گرایشهای مذهبی و قومی و یا سیاسی نویسنده یا راوی،
_ اصالت و دقّت نسخههای برجای‌مانده از یک اثر،
_ شهرت مطلب در منابع کهن و یا تفرّد نقل آن،
_ تعارض نداشتن باعقل عرفی و دادههای مسلّم تاریخی.
در مطالعات تاریخ اسلام، آن جا که به سیره پیامبر و اهل‌بیت (علیهم السّلام) مربوط میشود، هماهنگی با گزارههای قطعی در اعتقادات و علم کلام نیز لحاظ میشود و مثلاً اگر گزارشی با عصمت پیامبر یا امام در تعارض باشد، برای تاریخپژوه مسلمان قابل‌قبول نیست.
برای اطلاع بیشتر، مطالعه چند کتاب زیر را به شما توصیه میکنیم:
ـ آشنایی با منابع تاریخ اسلام و تشیع و روش نقد اخبار، استاد محمدهادی یوسفی غروی، نشر معارف.
_ روششناسی تاریخ، دکتر احمد پاکتچی، تنظیم و ویرایش: صالح زارعی، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السّلام)
ـ نقد متن، دکتر پاکتچی، تنظیم و ویرایش: صالح زارعی، انتشارات دانشگاه امام صادق (علیه السّلام)
ـ نقد و بررسی منابع سیره نبوی، جمعی از مؤلفان، زیر نظر حجه الاسلام و المسلمین رسول جعفریان، سازمان سمت.
ـ شیوه استفاده از متون تاریخی، ف حکیم زاده، نشر معارف.