چرا غیر عرب ها را عجم می نامند؟

پرسش:

چرا اعراب به ایرانیان عجم می گفتند؟ در کتاب علم و دانش در ایران باستان و تأثیر آن برجهان نوشته پرویز شهریاری صفحه هشت علت را این می داند که به دستور قتیبه در خوارزم زبان چهار هزار نفر بریده شد و لال و گنگ شدند از آن به بعد به ایرانیان عجم گفتند یعنی لال و گنگ. آیا این مطلب صحیح است؟

 

پاسخ:

نیم نگاهی به تاریخچه کاربرد این واژه به خوبی از افسانه بودن این داستان پرده بر می دارد. بودن استعمال این لفظ برای غیر اعراب قبل از فتح ایران دیده می شود و عرب زبانان به غیر عرب، عجمی یا اعجمی می گفتند، عجم نیز تنها اختصاص به ایرانیان ندارد.

این واژه پیش از تولد قتیبه به کار رفته است. قتیبه متولد سال49 هجری قمری است.(1)در حالیکه بارها کلمه عجم در قرآن و منابع دیگر به کار رفته است از جمله در آیات زیر دیده می شود:

الف:«وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ ۗ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَٰذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ»(2)و ما می‌دانیم كه آنان می‌گویند: یقیناً این آیات را بشری به او می‌آموزد!! [چنین نیست كه می‌گویند، زیرا] زبان كسی كه [آموختن قرآن را به پیامبر] به او نسبت می‌دهید، غیر عربی است و این قرآن به زبان عربی روشن است.

 

ب: «وَلَوْ نَزَّلْنَاهُ عَلَىٰ بَعْضِ الْأَعْجَمِينَ»(3) اگر آن را بر برخی از غیر عرب‌ها نازل كرده بودیم.

علاوه بر قرآن در احادیث و گزارش های تاریخی نیز بارها اسم عجم را می بینیم که پیش از تولد قتیبه به کار رفته است. تقریبا 13 سال قبل از تولد قتبیه، برخی از یاران حضرت علی(علیه السلام) که هنوز خلق و خوی عرب جاهلی را داشتند به حضرت اعتراض کردند که چرا تفاوتی بین آنان و عجم نمی گذارد و برای هر دو گروه تساوی اجتماعی قائل است.(4)

آنچه عرض شد برای نمونه بود زیرا استعمال این کلمه پیش از تولد ابن قتیبه آن قدر زیاد است که بیانش کتابهای مفصلی می طلبد.

بنابراین آنچه در این مورد در کتاب«علم و دانش در ایران باستان و تأثیر آن بر جهان» آمده نمی تواند صحیح باشد گذشته از آنکه کتاب فوق از جمله تألیفات معاصر است و گزارشهای این گونه کتاب‌ها بدون استنادبه کتب متقدم و کهن قابل قبول و  پذیرش نیست بنابراین کتاب فوق منبع محسوب نمی شود مگر اینکه آدرس این گزارش را در پاورقی کتابش آورده باشد.

بنابراین ضمن بی اعتبار بود گزارش در منابع معاصر، کاربرد واژه «عجم» به پیش از تولد قتیبه بر می گردد و علت نامگذاری عجم نمی تواند افسانه فوق باشد.

 

پی نوشت‌ها:

1.بلاذری، أحمد بن یحیى بن جابر؛ جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، الطبعة الأولى، 1417/1996، ج 5، ص 298؛ ابن‌خلکان، احمد بن احمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، القاهره، بى‌تا، ج4، ص88؛

2. سوره نحل، آیه103

3.سوره شعراء، آیه198

4. ثقفی کوفی، ابو اسحاق ابراهيم بن محمد(م 283)، الغارات، تحقيق جلال الدين حسينى ارموى، تهران، انجمن آثار ملى، 1353ش، ج1، ص75.

 

http://askdin.com/comment/1049333#comment-1049333