پرسش:
آیا در زمان خلافت حضرت علی(علیه السلام) اختلاس زیاد صورت می گرفت و حتی عبدالله بن عباس هم اختلاس کرد؟
پاسخ:
برای پاسخ به این سوال، ابتدا باید شرایط زمان حکومت حضرت علی (علیه السلام) را تبین کرد. پس از پیامبر(صلی الله علیه واله) در زمان خلفای ثلاثه انحرافات زیادی در دین ایجاد شد و در عین حال مرزهای جغرافیایی جهان اسلام وسیع شده و نومسلمانان با آموزه های اسلامی آنچنان که باید و شاید، آشنا نبودند، در چنین شرایطی که در طول 25 سال، اسلام از مسیر اصلی خود منحرف شده بود، امیرالمومنین علی(علیه السلام) زمام امور را به دست گرفت. بدیهی است که بسیاری با همان رویکرد سه خلیفه قبل اقدامات خرابکارانه ای انجام دهند و بخواهند به بیت المال دست درازی کنند. لذا اصل وجود اختلاس را نمی توان کتمان کرد. اما همان گونه که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) درباره امام علی(علیه السلام) فرموده اند: او در اجراى حکم خدا سخت گیر است و اهل مسامحه و سازش نيست.(1)
در منابع تاریخی و حدیثی برخوردهای فوری و تند حضرت با برخی از کارگزران به دلیل این معضل دیده می شود. از جمله برخورد با «زیاد بن ابیه»(2) «ابن هَرَمه» والی اهواز (3) و دیگر افراد. مخصوصا برخورد با «ابن هرمه» قابل توجه است. حضرت به یکی از یارانش به نام «رفاعه» دستور میدهند که ابن هرمه را برکنار کرده و به زندان بینداز، روز جمعه از زندان بیرون بیاور و 35 تازیانه بر او بزن و در بازارها بگردان تا اگر کسی از او شکایت دارد به تو مراجعه کند حتی به رفاعه تذکر می دهند که اگر در اجرای این دستور کوتاهی کنی با خودت نیز برخورد خواهد شد(5) یکی از کارگزران به نام «قعقاع» که مهریه زنش را بسیار بالا قرار داده بود و مورد اتهام بود وقتی با برخورد حضرت مواجه شد به شام نزد معاویه فرار کرد(6)
امام (علیه السلام) با درخواستهای زنی یمنی به نام « سوده همدانی » به دلیل آنکه فرماندار امام در همدان – از توابع یمن – چند کیلو گندم از وی اضافه گرفته بود، به شکایت زن ترتیب اثر داده ،او را عزل کرد (7)
اما در مورد گزارش اختلاس «عبدالله بن عباس»، اختلاف است، ابن ابی الحدید این اتهام را نمی پذیرد.(8) علامه سید جعفر مرتضی عاملی گزارش‌های اختلاس ابن عباس از بیت المال بصره را از منظر سندی و محتوایی با عنوان ابن عباس و اموال بصره ارزیابی کرده است.(9)ایشان جریان اموال بصره و نامه نگاری میان علی (علیه‌السّلام) و ابن عباس را از برخی کتب تاریخی مانند انساب الاشراف و کامل ابن اثیر نقل کرده(10)و پس از گزارش سخنان «قیس بن سعد» و «عبدالله بن زبیر» درباره سرقت اموال بصره به دست ابن عباس آن را با توجه به سیره ابن عباس پیش و پس از این واقعه در حمایت از علی، رد کرده است. (11)
آیه الله خویی نیز بعد از بررسی مفصل گزارش های مدح و ذم در مورد ابن عباس، جریان اختلاس را نمی پذیرید ومی فرماید:«این روایت (روایت اختلاس اموال بصره توسط ابن عباس) و ما قبل آن، از طریق عامّه نقل شده است و تنها انگیزه ای که عامل جعل این اخبار دروغ و تهمت و طعن زدن بر ابن عباس شده، دوستی و همراهی او با امیرالمؤمنین می باشد تا آنجا که معاویه پس از نماز (به گفته طبری) او را همراه علی، حسنین (علیهم السلام) ، قیس بن سعد بن عبادة و مالک اشتر لعن می کند. خلاصه اینکه ابن عباس منزلتی بلند و والا داشته و از مدافعان امام علی و حسنین (علیهم السلام) بوده است.»(12)
بنابراین اختلاس عبدالله بن عباس پذیرفتنی نیست و این اتهام در منابع اهل سنت مطرح شده و علمای بزرگ شیعی اشکالات سندی و محتوای این گزارش را تبیین نموده اند.
پی نوشت‌ها:
(1). علامه مجلسى،بحار الانوار،تهران،اسلامیه،ج2 1،ص385.
(2). سید رضی، نهج البلاغة، ترجمه شهیدی، سید جعفر، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، تهران، چاپ چهاردهم، 1378ش، نامه بیست و یکم، ص 316.
(3).دعائم الاسلام ،نعمان بن محمد مغربی ، مصر : دارالمعارف، ۱۳۸۵ قمری ، ج ۲ ،ص ۵۳۲.
(4). نهج البلاغه، مترجم: محمد دشتی،قم،موسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمومنین(ع)،نامه41.
(5).دعائم الاسلام ،نعمان بن محمد مغربی ، مصر : دارالمعارف، ۱۳۸۵ قمری ، ج ۲ ،ص ۵۳۲.
(6). ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه،تحقیق:محمد أبو الفضل إبراهیم،دار إحیاء الکتب العربیة 1378 - 1959 م،چاپ اول،ج4،ص87.
(7)بلاغات النساء ،ابن طیفور، قم : دار شریف رضی ، ص ۴۷
(8). ابن ابي‌الحديد (م.656ق.)، شرح نهج البلاغه، به كوشش محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق، ج16، ص171-172
(9).ابن عباس و اموال البصره: جعفر مرتضی عاملی، قم، مطبعة الحکمه، ۱۳۹۶ق، ص38-68.
(10).همان، 16تا21
(11). همان، ص22تا31
(12). آیه الله خویی، ابوالقاسم، معجم الرجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، بی تا، بی جا، 1413ق، چاپ پنجم، ج11، ص254