پرسش:
چرا به جاهلیت ایران قبل از اسلام به اندازه جاهلیت عرب قبل از اسلام نپرداخته اند؟ تا چه اندازه جاهلیت ایران در پذیرش اسلام نقش داشت؟ در مورد جاهلیت ایران پیش از اسلام چه کتاب هایی نوشته شده است؟
پاسخ:
جاهلیت عرب در شبه جزیره عربستان قدمت بسیار زیادی دارد وقتی که اسلام در این منطقه به منصه ظهور رسید و توانست ان جاهلیت عظیم عربی را با توجه به بت پرستی، شرک، زنده به گور کردن دختران و ... از بین ببرد، مورد توجه قرار گرفت. در قرآن به موضوع جاهلیت و این اصطلاح اشاره شده است آیات 154 سوره آل عمران، 50 سوره مائده، 33 سوره احزاب و ایه 26 سوره فتح به موضوع جاهلیت اعراب قبل از اسلام در شبه جزیره پرداخته است. غالبا مراد از جاهلیت این دوران رفتار مردم این منطقه است که با نوعی خود سری و روح تکبر آمیخته شده بود. پرداختن به جاهلیت عرب از آنجا بیشتر مورد توجه قرار میگیرد که دینی مانند اسلام در این منطقه باعث اضمحلال و نابودی جاهلیت میگردد. جاهلیت عربی جای خود را به اسلام میدهد، گر چه مواردی از مظاهر جاهلیت هنوز در برخی از اقشار جامعه حتی پس از اسلام دیده میشود اما اسلام جای خود را به عنوان یک دین الهی برتر پیدا میکند.
اما اینکه چرا به جاهلیت عصر ایران باستان کمتر پرداخته شده؟ برخی از آثار و منابعی که به ایران قبل از اسلام پرداخته اند به مظاهر جاهلیت هم اشاره کردند مانند کتاب ایران قبل از اسلام از حسن پیر نیا. اما نکته اینجاست که هیچ کس از مطالب مندرج در کتاب وندیداد تعبیر به جاهلیت نکرده است بلکه آن را از مسائل دینی و اعتقادی عصر باستان دانستند که به عنوان یکی از فرامین دینی به آن عمل میشده. اگر چه میتوان گفت دین زرتشت دستخوش تحریفات زیادی گردید همان گونه که دین یهود و مسیحیت این گونه شد اما باز به عنوان یک آموزه دینی به آن عمل میشد در حالی که جاهلیت عرب به مظاهر شرک و بت پرستی میپرداخت.
طبق آنچه که در آیین زرتشتی آمده بود زنان از منزلت بالایی برخوردار بودند اما به مرور زمان پس از مرگ زرتشت زنان جایگاه سابق خود را از دست داده و از حق طبیعی خود محروم بودند (1)
به نظر میرسد مطالبی که در وندیداد بیان شده همان تحریفاتی است که دین زرتشت دچار آن شد از جمله آنها وضعیت اسفبار زنان در عصر ساسانیان بود. در این دوره زن به موجود بی ارزشی تبدیل شده بود که شوهر میتوانست او را به هر مرد دیگری هدیه دهد و رضایت زن در این باره شرط نبود.(2) حتی مرد دوم میتوانست ان زن را با آگاهی شوهر اصلی خود به مرد سومی اجاره دهد بدون رضایت قلبی زن(3)
طبیعتا یکی از عوامل روی آوردن ایرانیان به دین اسلام ظلم و ستم به زنان و تضییع حق آنان بود. این که در منابع به این مطلب جزئی اشاره شده باشد که زنان ایرانی به خاطر ظلمی که به انان میشد دین اسلام را زودتر پذیرفتند، یافت نشد اما مشخص است که عامل مهم روی اوردن ایرانیان به دین اسلام همین تبعیضها و جنایتها به مردم از جمله زنان بوده است.
توماس ارنولد یکی از مستشرقین تاریخ گسترش اسلام مینویسد: « زجر و شکنجه و تجسس عقائد و دین در تمام مردم ایران یک نوع حس تنفر علیه دین رسمی زرتشتی و خاندان پادشاهی که به تحمیل آن بر مردم کمک مینمود بوجود آورده بود و موجب شد که فتح اعراب بصورت یک نوع نجات و رهایی و آزادی جلوه کند»(4)
گوستاولوبون پیشرفت اسلام در ایران را آزادی دینی میداند زیرا اعراب مردم را در انتخاب دین آزاد گذاشتند.(5) از این رو وقتی مردم ایران از جمله زنان آزادی دینی را دیدند، اسلام را پذیرفتند.
قطعا عملکرد ساسانیان در ظلم و ستم به مردم ایران چه در مباحث دینی و اعتقادی چه در مباحث تبعیض نژادی بین زن و مرد چه موضوع بی عدالتی و ... نوعی جهالت و نادانی در ایران قبل از اسلام است. اینکه کتابی جدا گانه به این موضوع پرداخته باشد و همه موارد ظلم ستم به ایرانیان در عهد ساسانی را بیان کرده باشد سراغ ندارم و تصور نمیکنم چنین کتابی با این عنوان «جاهلیت در ایران قبل از اسلام» نگاشته شده باشد.
پی نوشت:
1. ویل دورانت، تاریخ تمدن، سازمان انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی 1371ش، ج 1 ص 552
2. کریستین سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، انتشارات ابن سینا، تهران 1351ش، ص 353
3. هاشم رضی، وندیداد، انتشارات فکر روز، 1376ش، ج 1 ص 505-512
4. تاریخ گسترش اسلام، اثر توماس آرنولد، ترجمه دکتر ابوالفضل عزّتی، دانشگاه تهران، 1385، ص 149
5. گوستاولوبون، فلسفه قرآن و علت عالم گیر شدن آن، ص 145