پرسش:
مفهوم خلقت (خلق کردن) در تفکر دینی به چه معنی است؟ از آنجا که وقتی میگوییم (خداوند خلق کرد) و منظورمان هم خلق موجودات مادی باشد یعنی داریم اشاره میکنیم به مفهوم زمان! در این صورت مفهوم خلقت این است که باید دو مقطع زمانی را در نظر بگیریم. یک مقطعی که شی هنوز خلق نشده و یک مقطعی که شی خلق شده است. علاوه بر اینکه آیات مربوط به خلقت زمین و آسمان در قرآن که آن را در شش روز بیان می فرماید، نشان میددهد که زمان خلق شده بوده است، چون اگر هنوز زمان را خلق نکرده بوده چگونه از شش روز حرف زده است!
آیا این خلقت زمانمند منحصر در خلقت اشیاء مادی است؟ چون در روایت آمده که اولین چیزی که خداوند خلق کرد «عقل» بوده، و مفهوم «اولین» از تقدم سخن میگوید، در حالی که هنوز از خلقت ماده خبری نیست.
پاسخ:
پیش از پاسخ به این سوال ابتدا باید مفهوم «زمان» روشن شود؛ «زمان» یک واقعیت مستقل نیست که بتوان آن را بدون شیء مادی در خارج موجود دانست! بلکه زمان مقدار حرکت است، آن هم نه حرکت فیزیکی، بلکه حرکت و تغییر تدریجی شیء از قوه به فعلیت(1) بنابراین «زمان» از تحلیل حرکت یک شیء مادی انتزاع میشود، طبیعتا تا شیء مادی وجود نداشته باشد زمان هم وجود ندارد، بنابراین نمیتوان پیش از خلقت جهان مادی قائل به زمان شد!
پس تک تک اجزای عالَم را می توانیم حادث زمانی بدانیم اما اگر کل عالَم را ببینیم نمیشود آن را حادث دانست، چرا که زمانی قبل از تحقق آن نبوده است که جهان را به اعتبار آن زمان، حادث بدانیم،و اینکه معتقد به زمان موهوم شویم در حقیقت همان اعتقاد به عدم حدوث زمانی جهان است.(2)
بنابراین لازم نیست قبل از خلقت جهان هم قائل به زمان باشیم، بلکه آغاز زمان با همان آغاز خلقت همراه خواهد بود، اینکه کل عالَم حادث زمانی نیست آن را از خداوند بی نیاز نمی کند، چون چنین تلازمی وجود ندارد که شیء ای که مخلوق است حتما باید حادث زمانی باشد؛ بلکه میتواند حادث زمانی نباشد اما نیازمند به خالق باشد. مثل اینکه فرض کنید در ازل یک آتش روشن بوده تا به امروز، طبیعتا حرارت این آتش هم ازلی خواهد بود، اما این ازلی بودن حرارت هرگز موجب بی نیازی او از آتش نخواهد بود.
از آنچه که گذشت روشن میشود که در بحث قدیم بودن زمانی عالَم بحث آسمان ها و زمین و سایر مخلوقات نیست، بحث اصل خلقت عالَم است، اما اینکه آسمان ها و زمین حادث باشند هیچ تنافی با آنچه گفته شد ندارد. و اینکه قرآن کریم از آفرینش آسمان ها و زمین در 6 روز سخن گفته است در حقیقت منظور 6 مرحله است، چون که «روز» به معنای رایج، در گرو تحقق آسمان ها وزمین است، و معنا ندارد قبل از اینکه آسمان و زمینی خلق شود، روز وجود داشته باشد.(3)
اما تقدّم خلقت عقل بر سایر مخلوقات تقدّم زمانی نیست، اینطو نیست که زمانی عقل خلق شده باشد و سیر مخلوقات خلق نشده باشند، بلکه ما تقدمی فوق زمانی هم داریم و آن تقدم در رتبه است، به عنوان مثال علت در آن هنگام که علت است تقدم زمانی برمعلولش ندارد، مثلا هرگز اینطور نیست که آتش اول به وجود بیاید و با فاصله ای حرارت ایجاد شود، بلکه ایجاد آتش همان و ایجاد حرارت همان! این را می گویند تقدم رتبی! یعنی آتش به لحاظ زمانی بر حرارت تقدم ندارد، بلکه به لحاظ رتبه وجودی بر حرارت تقدم دارد، تقدم خلقت عقل بر سایر مخلوقات، نیز تقدم رتبی است، یعنی رتبه عقل در خلقت مقدم بر سایر مخلوقات است، وگرنه اینجا اصلا بحث زمان مطرح نیست.(4)
پی نوشت ها:
1. نهایة الحکمة، موسسه امام خمینی(ره)، قم، چاپ سوم، 1388ش، مرحله 9، فصل11، ص231.
2. همان، مرحله 8، فصل 3، ص178.
3. طباطبایی، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، 1374ش، ج10، ص224.
4. برای اطلاع بیشتر از اقسام تقدم و تأخر ر.ک: نهایة الحکمة، ص242.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=53248&p=1017182&viewfull=1#post10...