سوال: آیا اختلاف در نسخه های نهج البلاغه صحت دارد؟
پاسخ:
نهج البلاغه به عنوان یک منبع کهن روایی و سرشار از معارف ناب اسلامی دارای نسخه های متعددی است که برخی نسخ مشهور فعلی عبارتند از نسخه صبحی صالح، نسخه ابن ابی الحدید، نسخه شیخ محمد عبده، نسخه فیض الاسلام، نسخه ابن میثم و نسخه بنیاد نهج البلاغه که می توان اختلاف این نسخ را در چند بخش خلاصه کرد:
1. اختلاف در برخی از کلمات و عبارات
2. اختلاف در تقدیم و تاخیر شماره خطبه ها و نامه ها و کلمات قصار و تعداد آنها
3. اختلاف در کم بودن یا اضافه بودن برخی کلمات
4. اختلاف و تفاوت های اعرابی در کلمات
علامه «محمد تقی شوشتری» در مقدمه شرح خویش بر نهج البلاغه با عنوان « بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه» سبب اختلاف نسخ را اینگونه بیان داشته و می نویسد:
اختلاف نسخه های نهج البلاغه از همان ابتدای تدوین نهج البلاغه وجود داشته است و ظاهرا علت اختلاف نسخه های نهج البلاغه این است که مرحوم سید رضی (ره) نهج البلاغه را در نسخه های متعددی تدوین کرده است. لذا گاهی از برخی مطالب کاسته و برخی مطالب دیگر را افزوده است و گاهی برخی خطبه ها و نامه ها یا کلمات قصار را مقدم و برخی را موخر ذکر نموده است. اقدامی طبیعی که نویسندگان در تدوین نسخه های متعدد از یک کتاب انجام میدهند. لذا اگر تصور شود که نویسنده ای در یک کتاب صد بار تجدید نظر کند صدبار تغییر در آن ایجاد کرده است به حسب آنچه که در نسخه های بعد مطلوب دانسته است.(1)
در تحلیل دیگری در باره اختلاف نسخه های نهج البلاغه می خوانیم:
قدر مسلم اين است كه نسخه اين كتاب به خط مرحوم شريف رضى تا زمان «ابن ابى الحديد» موجود بوده است زيرا وى در شرح يكى از سخنان امام مىگويد: «و قد وجدت النسخة التي بخط الرضى ابى الحسن جامع نهج- البلاغه...» من نسخه اى كه به خط ابو الحسن شريف رضى جامع نهج البلاغه بود يافتم كه معنى فلان كلمه را چنين معنا كرده است. ابن ابى الحديد شرح خود را از سال 640 شروع و در سال 644 به پايان برده است. بنا بر اين تا اين سال نسخه آن به خط سيد رضى باقى بوده است. بلكه تا زمان «كمال الدين ميثم بن على بن ميثم بحرانى» متوفاى سنه 679 نيز اين نسخه باقى بوده و در اختيار او قرار داشته، زيرا او در مواردى از شرح خود بر نهج البلاغه اشاره به نسخه سيد رضى مى نمايد. و از اين نظر كه ابن ابى الحديد و ابن ميثم نهج البلاغه را در شرح خود ضبط كرده اند و مسلما با نسخه سيد رضى تطبيق مى نمايد، روشن مى شود كه نسخه هاى آنها مطابق با نسخه مرحوم سيد رضى است. بنا بر اين نسخه هائى كه هم اكنون در دست ما است درست مطابق نسخه مرحوم سيد رضى است.(2)
حاصل اینکه اصل اختلاف نسخ امری پذیرفته شده در منابع کهن مانند نهج البلاغه می باشد هر چند این اختلاف دلیل بر جعل یا تحریف نبوده بلکه امری طبیعی با توجه به امکانات نگارش در سده های گذشته است. و امروزه نسخه شناسی یکی از مهارتها و فنون پژوهشی در مراکز تحقیقاتی به شمار می رود و حراست از نسخه های خطی و مانند آن یکی از رسالت های اهل قلم و متصدیان فرهنگ و دانش می باشد.
پانوشت:
1 . شوشتری، محمد تقی ، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، موسسه انتشارات امیرکبیر(1376ش)، تهران. ج 1 ، ص 37
2 . امامی محمد جعفر ترجمه گويا و شرح فشرده اى بر نهج البلاغه، مدرسه الامام علی بن ابی طالب (1379ش) چاپ 13، قم ، ج 1 ، ص 40-41.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=62300&p=979454&viewfull=1#post979454