پرسش:
در آخر دعای ماه رجب که امام (علیه السلام) انگشت اشاره را به سمت چپ و راست حرکت می دهند و اشک می ریزند، آیا اشاره به آتش فرضی است؟
پاسخ:
ابتدا متن دعا و ترجمه آن را با هم می بینیم:
شخصی محضر امام صادق (عليه السلام) عرض كرد: فدايت شوم! ماه رجب فرا رسيد؛ دعايى به من بياموز كه در اين ماه بخوانم و خداوند به وسيله آن به من سود برساند. حضرت فرمود: بنويس «بسم اللّه الرحمن الرحيم» در هر روز از ماه رجب، به هنگام صبح و شام و در تعقيب نمازهاى روز و شب بگو:
«يَا مَنْ أَرْجُوهُ لِكُلِ خَيْرٍ وَ آمَنُ سَخَطَهُ من [عِنْدَ] كُلِّ شَرٍّ يَا مَنْ يُعْطِي الْكَثِيرَ بِالْقَلِيلِ يَا مَنْ يُعْطِي مَنْ سَأَلَهُ يَا مَنْ يُعْطِي مَنْ لَمْ يَسْأَلْهُ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ تُحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً أَعْطِنِي بِمَسْأَلَتِي إِيَّاكَ جَمِيعَ [الخيرات] خَيْرِ الدُّنْيَا وَ جَمِيعَ خَيْرِ الْآخِرَةِ وَ اصْرِفْ عَنِّي بِمَسْأَلَتِي إِيَّاكَ جَمِيعَ شَرِّ الدُّنْيَا وَ [جميع] شَرِّ الْآخِرَةِ فَإِنَّهُ غَيْرُ مَنْقُوصٍ مَا أَعْطَيْتَ وَ زِدْنِي مِنْ فَضْلِكَ يَا كَرِيمُ»
(اى خدايى كه براى هر نيكى به تو اميد مى بندم و به هنگام هر بدى از خشم تو امان مى جويم؛ اى خدايى كه در برابر كم، بسيار مى بخشى، اى خدايى كه به هر كس از تو نياز خواهد، بخشش مى كنى؛ اى خدايى كه به هر كس از تو درخواست نكند و حتى تو را نشناسد، نيز از سر دلسوزى و مهرورزى بخشش مى كنى؛ اينک به من كه از تو نياز مى خواهم، همه نيكى هاى دنيا و آخرت را عطا كن؛ و از من كه از تو درخواست مى كنم، همه بدى هاى دنيا و آخرت را دور دار؛ زيرا آن چه تو بخشيده اى كاستى نمى پذيرد و از افزون بخشى ات، بهره مرا بيفزا، اى بزرگوار!)
سپس امام صادق (عليه السلام) دست چپ خود را بالا برد و محاسن خويش را در دست گرفت و دعاى يادشده را خواند، در حالى كه انگشت اشاره دست راست خود را حركت مى داد و به خدا پناه مى برد و در ادامه دعا فرمود:
«يَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِكْرَامِ يَا ذَا النَّعْمَاءِ وَ الْجُودِ يَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ حَرِّمْ [شبابي و] شَيْبَتِي عَلَى النَّارِ»؛ اى بزرگ و بزرگوار، اى دارنده نعمت و بخشش، اى بخشنده و عطاكننده، [جوانى و] محاسن مرا بر آتش جهنم حرام گردان.(1)
«وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى لِحْيَتِهِ وَ لَمْ يَرْفَعْهَا إِلَّا وَ قَدِ امْتَلَأَ ظَهْرُ كَفِّهِ دُمُوعاً»؛ و در حديث ديگر آمده است: سپس امام (علیه السلام) دست خود را بر محاسنش گذاشت و دست از آن برنداشت تا اين كه پشت دستش پر از اشک گرديد.(2)
مطلب دیگر؛
منظورتان از «آتش فرضی» و یا بعبارتی دلیلتان بر فرض بودن آتش را متوجه نشدم، اما در رابطه با فراز آخر دعا، نکاتی را عرض می کنم، با امید به این که پاسخ شما در آن باشد:
1. در این دعا هم سخن از دنیا است و هم از آخرت؛ و پناه بردن به خداوند از آتش جهنم، هیچ امر عجیبی نیست.
2. علامه مجلسی(ره) در شرح فراز «وَ آمَنُ سَخَطَهُ من [عِنْدَ] كُلِّ شَرٍّ» می گوید: چه بسا «سَخَطَهُ» اشاره دارد به اموری که موجب خلود و ماندن در آتش جهنم است؛ یا مراد از امان خواستن، امید به عفو و بخشش، یا در خصوص لغزش های کوچک است.(3)
با این بیان، اشاره به «النار» (آتش جهنم) در انتهای دعا، به تناسب فقرات قبلی است.
3. با استناد به نسخه های دیگر این دعا، مثلا با توجه به نسخه «کافی» که قسمت آخر در آن نیامده است (یعنی از آن جایی که امام (علیه السلام) محاسن مبارکشان را گرفتند و دعا خواندند)؛ می توان گفت این قسمت، جزء اصل دعا نیست بلکه دعای مستقلی است که امام (علیه السلام) به تناسب حالشان آن را خوانده اند.
4. محاسن را در دست گرفتن و انگشت سبابه را به راست و چپ، حرکت دادن، جزء دعا نیست، بلکه حالتی است که در آن هنگام، به حضرت دست داده است.
5. حرکت دادن انگشت دست در حالت دعا، اشاره دارد به حالت تبتّل تضرّع و التجاء، یعنی بریدن از غیر خدا، گریه و زاری و پناه بردن به خدا.
6. در روایات و احادیث داریم که حرکت انگشت، یکی از حالات دعا است که به آن تبتّل می گویند: «وَ التَّبَتُّلُ تُحَرِّكُ السَّبَّابَةَ الْيُسْرَى تَرْفَعُهَا فِي السَّمَاءِ رِسْلًا وَ تَضَعُهَا»؛ و تبتل، جنبانيدن انگشت (سبابه) چپ است كه آن را به آرامى به سوى آسمان، بالا برى و پایين آورى.(4)
بنابر این:
حرکت دادن انگشت به سمت راست و چپ در حال دعا، یکی از حالات دعاکننده است که حکایت از بریدن او از غیر خدا و پناه بردن به خداوند و حالت تضرع و زاری اوست، و در هر دعایی می تواند باشد و به دعای ماه رجب، اختصاص ندارد.
در دعای ماه رجب نیز اولا لزومی ندارد پناه بردن به خداوند از آتش، پیشینه ای داشته باشد، ثانیا تعبیر «سخطه» در دعا، می تواند ناظر به اموری باشد که موجب خلود در آتش است.
پی نوشت ها:
1. ابن طاووس، إقبال الأعمال(ط- القديمة)، ناشر: دار الكتب الإسلاميه ـ تهران، 1409ق، چاپ دوم، ج 2، ص 644.
2. همان.
3. مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، محقق/مصحح: رسولى محلاتى، ناشر: دار الكتب الإسلامية ـ تهران، 1404ق، چاپ دوم، ج 12، ص 459.
4. کلینی، الكافي، محقق/مصحح: غفاری و آخوندی، انتشارات دارالکتب اسلامیه ـ تهران، 1407ق، چاپ چهارم، ج 2، ص 480، ح 4.