پرسش:
در مورد زیارت عاشورا برخی محدثین معتقدند که این زیارت فاقد سند معتبر است؛ خصوصا در مورد فرازهای پایانی آن که شامل لعن و سلام می باشد که مخالف تقیه است و قطعا این فرازها با رویکرد ائمه شیعه و شیعیان ناسازگار است.
لطفا سندیت و اعتبار زیارت عاشورا را بررسی نمایید خصوصا فرازهای پایانی آن.
پاسخ:
قدیمی ترین منبعی که زیارت عاشورا را نقل کرده است، کتاب «کامل الزیارات» از «ابن قولویه (ره)» (متوفی 367 ق) است. ایشان با پنج واسطه، این زیارت را از امام باقر (علیه السلام) نقل می کند.
«حَدَّثَنِي حَكِيمُ بْنُ دَاوُدَ بْنِ حَكِيمٍ وَ غَيْرُهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى الْهَمْدَانِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّيَالِسِيِّ عَنْ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ وَ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ جَمِيعاً عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَضْرَمِيِّ وَ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ مَالِكٍ الْجُهَنِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ الْبَاقِرِ (علیه السلام) قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ (علیه السلام) يَوْمَ عَاشُورَاءَ مِنَ الْمُحَرَّم...
السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ...
ثُمَّ تَقُولُ مِائَةَ مَرَّةٍ- اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ [آلِ مُحَمَّدٍ حُقُوقَهُمْ] وَ آخِرَ تَابِعٍ لَهُ عَلَى ذَلِكَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعِصَابَةَ الَّتِي حَارَبَتِ [جَاهَدَتِ] الْحُسَيْنَ وَ شَايَعَتْ وَ بَايَعَتْ [تَابَعَتْ] أَعْدَاءَهُ عَلَى قَتْلِهِ وَ قَتْلِ أَنْصَارِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ جَمِيعاً...
ثُمَّ تَقُولُ مَرَّةً وَاحِدَةً- اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ آلَ نَبِيِّكَ بِاللَّعْنِ ثُمَّ الْعَنْ أَعْدَاءَ آلِ مُحَمَّدٍ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ اللَّهُمَّ الْعَنْ يَزِيدَ وَ أَبَاهُ وَ الْعَنْ عُبَيْدَ اللَّهِ بْنَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ وَ بَنِي أُمَيَّةَ قَاطِبَةً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة» (1)
پس از آن «شیخ طوسی(ره)» (متوفی 460 ق) در کتاب «مصباح المتهجد» آن را نقل کرده است.
«رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ (علیه السلام) فِي يَوْمِ عَاشُورَاءَ مِنَ الْمُحَرَّم...
السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ ...
ثُمَّ يَقُولُ مِائَةَ مَرَّة اللَّهُمَّ الْعَنْ أَوَّلَ ظَالِمٍ ظَلَمَ حَقَّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ آخِرَ تَابِعٍ لَهُ عَلَى ذَلِكَ اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعِصَابَةَ الَّتِي جَاهَدَتِ الْحُسَيْنَ وَ شَايَعَتْ وَ بَايَعَتْ وَ تَابَعَتْ عَلَى قَتْلِهِ اللَّهُمَّ الْعَنْهُمْ جَمِيعاً ...
ثُمَّ يَقُولُ اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّي وَ ابْدَأْ بِهِ أَوَّلًا ثُمَّ الثَّانِيَ ثُمَّ الثَّالِثَ وَ الرَّابِعَ اللَّهُمَّ الْعَنْ يَزِيدَ خَامِساً وَ الْعَنْ عُبَيْدَ اللَّهِ بْنَ زِيَادٍ وَ ابْنَ مَرْجَانَةَ وَ عُمَرَ بْنَ سَعْدٍ وَ شِمْراً وَ آلَ أَبِي سُفْيَانَ وَ آلَ زِيَادٍ وَ آلَ مَرْوَانَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَة ...» (2)
نکته:
هر کدام از این منابع، زیارت عاشورا را از طریق دو سند، نقل کرده اند؛ یعنی زیارت عاشورا از چهار طریق، نقل شده است.
بنابر نظر صاحب نظران و با بررسی سندهای مختلف، اتصال سند زیارت عاشورا به معصوم، بدون اشکال است و اطمینان از صدور آن از معصوم، حاصل می شود؛ لذا سند زیارت عاشورا صحیح است و مشکلی ندارد.
افزون بر این ها، شهرت بسیار زیاد این زیارت و نیز عمل اصحاب، بر تقویت و صحت اعتبار این زیارت می افزاید.
لعن های آخر زیارت عاشورا
در کتاب «مفاتیح نوین» از آیت الله مکارم شیرازی، ذیل لعن های آخر زیارت عاشورا، تحقیقی ثبت شده که پاسخگوی این سؤال هست، لذا همان را خدمتتان نقل می کنم:
بعضی می گویند: جمله های «أوّلًا ثمّ الثّانی و الثّالث و الرّابع» در نسخه خطّی «مصباح المتهجّد»، مربوط به اوایل قرن ششم (سال 502)، موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی و نسخه «مصباح الصغیر» شیخ (که برگزیده مصباح المتهجّد است) و مربوط به قرن ششم و آن هم در آستان قدس موجود است، وجود ندارد.
ولی باید توجه داشت که جمله های فوق در چند نسخه مهم و معتبر دیگر «مصباح المتهجّد» و «مصباح الصغیر» موجود است:
1. نسخه قدیمی و خطّی «مصباح المتهجّد» که تاریخش به زمان شیخ طوسی (قرن پنجم) بر می گردد و در کتابخانه مسجد اعظم مرحوم آیه اللَّه بروجردی(رحمه الله) در قم (به شماره 394) موجود است و در صفحه اوّل آن نوشته شده: "نسخه زمان مؤلّف".
2. نسخه «ابن ابی الجود» که در کتابخانه مرحوم آیت اللَّه مرعشی (رحمه الله) (به شماره 6837) موجود است؛ وی می نویسد: این نسخه را با نسخه ای که در اختیار نوه «ابن شهر آشوب» بوده، مقابله کردم و نوه «ابن شهر آشوب» گفته است که من از جدّم (ابن شهر آشوب) شنیدم که این نسخه ای است که آن را بر «شیخ طوسی» خوانده ام. در این نسخه نیز جملات فوق موجود است.
3. مرحوم «سیّد بن طاووس» (رحمه الله) نیز در «مصباح الزائر» این زیارت را به کیفیّت فوق نقل کرده است و پس از آن که می گوید: این دو فقره اخیر زیارت که مشتمل بر صد لعن و صد سلام است را در «مصباح کبیر»(مصباح المتهجّد، در نسخه موجود نزد من) نیافتم، می افزاید: ولی من آن را از «مصباح الصغیر» شیخ (که برگرفته از مصباح کبیر است) نقل می کنم. (مصباح الزائر، صفحه 278) در نقل سیّد از «مصباح الصغیر» نیز، جمله های فوق آمده است.
بنابر این:
در بسیاری از نسخه های قدیمی «مصباح المتهجّد» و برخی از نسخه های «مصباح الصغیر» جمله های فوق موجود است و اگر در برخی دیگر از نسخه ها نیست، ممکن است به شرایط زمانی عرضه این زیارت برگردد. علاوه برآن که در «بحارالانوار»(جلد 98، صفحه 296) همین فقرات و جمله ها موجود است و ایشان نیز مستقیماً از «مصباح المتهجّد» نقل می کند و این نشان می دهد در نسخه موجود نزد علّامه مجلسی نیز، جمله های فوق وجود داشت.(3)
پی نوشت ها:
1. ابن قولويه، كامل الزيارات، محقق/مصحح: امينى، ناشر: دار المرتضوية ـ نجف اشرف، 1356 ش، چاپ اول، ص 174 – 179.
2. طوسی، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، ناشر: مؤسسة فقه الشيعة ـ بيروت، 1411ق، چاپ اول، ج 2، ص 772 – 776.
3. مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ناشر: مدرسه الامام علی بی ابی طالب (علیه السلام)، 1387ش، چاپ سوم، ص 399، پاورقی.