پرسش:
دستگاه های دروغ سنج چگونه کار می کنند؟ آیا می توان به دستگاه های دروغ سنج برای قضاوت درباره گفته یک نفر اعتماد کرد؟
پاسخ:
وقتی فردی دروغ می گوید، معمولا دچار تغییرات هیجانی می شود. تغییرات هیجانی باعث برانگیختگی در دستگاه عصبی خودمختار می شوند. دستگاه عصبی خودمختار بخشی از سیستم عصبی است که فعالیت اندام های درونیِ بدون، همچون قلب و غدّه های درون بدن را کنترل می کند. پس برانگیختگیِ دستگاه عصبیِ خودمختار، نشانه دروغ گفتن می باشد. این نظریه اساس آزمون دروغ یابی است که در آن از دستگاهی به نام «پُلی گراف»(1) استفاده می شود. این دستگاه به صورت همزمان چند شاخص بدنی را می سنجد که از مؤلّفه های برانگیختگیِ خودمختار می باشند. شاخص هایی که این دستگاه می سنجد عبارتند از: تغییرات ضربان قلب، فشار خون، تنفس و پاسخ گالوانیک پوست(GSR)(2).
روش معمول در کار با پلی گراف به این صورت است که اولین نگاره را زمانی که شخص در حالت آرامش است ثبت می کنند. این نگاره به عنوان خطّ پایه برای ارزیابیِ پاسخ های بعدی به کار می رود. سپس آزمایشگر سؤال های دقیقی از آزمودنی می پرسد که او باید فقط با گفتن «بله» یا «نه» به آنها پاسخ دهد. برخی سؤال ها اصلی هستند و نشانگر می باشند؛ به این معنی که احتمال دارد فرد مجرم در پاسخ به آنها دروغ بگوید (برای مثال:«آیا اول دی ماه به خشک شویی دستبرد زدی؟»). گروهی از سؤال ها پرسش های کنترل هستند که حتی گاهی افراد بی گناه نیز به آنها پاسخ دروغ می دهند (مثلا «آیا تاکنون چیزی را که متعلق به خودت نبوده برداشته ای؟»). گروه سوم، سؤال های خنثی هستند (مثلا «آیا الان در اصفهان زندگی می کنی؟»). سؤال های «نشانگر» در بین سؤال های کنترل و خنثی مطرح می شوند و بین سؤال ها وقت کافی داده می شود تا شاخص های بدنی به حالت عادی برگردند. انتظار این است که فرد مجرم در هنگام پاسخ به سؤال های نشانگر، بیشتر از دیگران واکنش هایی داشته باشد که نشان دهنده تغییرات بدنی و فیزیولوژیک هستند.
با وجود این، استفاده از پلی گراف برای دروغ یابی، نتایج کاملا اطمینان بخشی به دست نمی دهد. پاسخ سؤال ممکن است برانگیختگیِ فرد را نشان دهد؛ اما علت برانگیختگی را روشن نمی کند. چه بسا آدم بیگناهی که همواره دچار تنش زیاد است یا در برخی سؤال ها در برابر بعضی کلمات واکنش هیجانی نشان می دهد و در نتیجه با اینکه حقیقت را گفته، دروغگو شناخته شود. از سوی دیگر، یک دروغ گوی ورزیده ممکن است در هنگام دروغ گفتن هیچ گونه برانگیختگی نشان ندهد. به همین صورت، کسی که از ماجرا اطلاع دارد ممکن است روی دست دروغ یاب بزند. به این صورت که وقتی پرسش های عادی مطرح می شود، درباره موضوعی هیجان انگیز بیندیشد یا ماهیچه هایش را سفت کند و از این راه خط پایه ای به وجود آورد که شبیه به نگاره هایی است که در واکنش به سؤال های نشانگر دیده می شود.
لیکن(3) در پژوهشی که در سال 1984 در نشریه «نیچر» منتشر کرد بیان داشت که نتایج این آزمون فقط در نزدیک به 65 درصد موارد درست در می آید(4). به علت وجود این گونه مشکلات، در بیشتر دادگاه های ایالتی و فدرال آمریکا استفاده از آزمون های پلی گراف مجاز نیست. در مواردی هم که چنین اجازه ای داده می شود، استفاده از آن منوط به رضایت طرفین دعواست. با وجود این، استفاده از این آزمون ها بیشتر محدود به بازجویی های اولیه جنایی و گزینش کارکنان برای تصدیِ مشاغل حساس و پرمسؤولیت است(5).
پی نوشت:
1: Polygraph
2: Galvanic Skin Response: رسانایی الکتریکیِ پوست
3: Lykken
4: Lykken.D.T. (1984). Polygraphic interrogation. Nature, 307, 681-684
5: اتکینسون . ریتا ال ، [ و دیگران ]، خلاصه روانشناسی هیلگارد، 2015، ترجمه محمد نقی براهنی و دیگران، 1385، انتشارات رشد، ص400و401.