پرسش:
پسری ۲۰ ساله هستم، اگر متوجه شوم که خواهرم در فضای مجازی به انحراف رفته است چه باید کرد؟ ایشان ۱۷ سال دارد و گوشی اختصاصی دارد. زیاده از حد احساسی است و درعین‌حال خیلی هم پرخاش می‌کند. می‌گوید برای دریافت آرامش مدام به فضای مجازی سر می‌زند. به نظرتان چه باید کرد؟ به حرف والدین هم گوش نمی‌دهد، ولی آن‌ها از موضوع انحراف، خبر ندارند. اگر پدرم بفهمد قطعاً برخورد تندی با ایشان خواهد داشت.
پاسخ:
یکی از ویژگی‌های خاص آموزه‌های اسلام این است که در نگاه دین، انسان نمی‌تواند نسبت به عملکرد و رفتار دیگران بی‌تفاوت باشد. درواقع سعادت و سلامت دنیوی و اخروی افراد دارای اهمیت است و همین ارزش‌گذاری منجر می‌شود تا دستور مهم اجتماعی همچون امربه‌معروف و نهی از منکر تحقق یابد. این مسئولیت عظیم نسبت به همه افراد جامعه موضوعیت دارد و در رابطه با افراد نزدیک، دوست، آشنا، فامیل و مخصوصاً اعضای خانواده از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است.
احساس مسئولیت شما نسبت به رفتار خواهرتان بسیار ستودنی است و باید بدانید در مسیر هدایت دیگران طبیعتاً سختی‌ها و مشکلاتی وجود دارد و انسان مؤمن باید با توکل بر خدا بر مشکلات فائق آید. در رابطه با ضرورت امربه‌معروف و نهی از منکر همین بس که در روایت داریم:
«برای چشم باایمانی که عصیان خداوند را می‌بیند، روا نیست آن چشم به هم خورَد تا اینکه (در صورت امکان) وضعیت را تغییر دهد»(۱)
البته اینکه فرموده‌اید ایشان دچار انحراف شده‌اند به‌طور کامل برای ما مشخص نیست. وجود هر رفتاری لزوماً به معنی انحراف اخلاقی نیست. چون تعریف انحراف و گرفتار شدن در گناه می‌تواند مصادیق متعددی داشته باشد و بودن در هر مرتبه‌ای از گناه متفاوت با مراتب دیگر است. اما در هرحال لازم است نکاتی را مورد توجه قرار دهید:
حفظ آرامش:
در وهله اول در رابطه با معضل به وجود آمده باید خونسردی خود را حفظ نمایید و ناراحتی شما از این جریان نباید منجر به واکنش‌های هیجانی گردد. مراقب باشید عکس‌العملی نشان ندهید که اوضاع را بدتر کند.
نهی غیرمستقیم:
به نظر می‌رسد بازگو کردن این مسئله در خانواده و برای والدین در ابتدای امر کار مناسبی نباشد. علاوه بر این بهتر است خودتان نیز مستقیماً به تذکر و نهی ایشان اقدام نکنید بلکه نهی از منکر خویش را غیرمستقیم انجام دهید تا قبح این گناه ریخته نشود. ارسال کلیپ، پیامک، تبیین حکم شرعی مسئله، محتوای سخنرانی، معرفی کتاب و... در رابطه با گناه مزبور می‌تواند در تغییر رویه ایشان مؤثر باشد. پس بهتر است غیرمستقیم سطح آگاهی ایشان را نسبت به عواقب این‌گونه رفتارها بالا ببرید.
تقویت رابطه عاطفی:
از مهر و محبت خواهر و برادری خود بهره ببرید و با بذل محبت به ایشان و درک شرایطشان سعی کنید او را از محبت غنی نمایید. خریدن هدیه برای ایشان، اطمینان دادن به او نسبت به اینکه حامی او در همه شرایط هستید، دفاع از او در امور قابل دفاع در خانواده و... می‌تواند منجر به تقویت رابطه عاطفی شما با ایشان گردد. وقتی رابطه‌ها عمیق شود تبعیت نیز بیشتر خواهد بود و اگر تذکر بدهید حرف‌شنوی ایشان افزون‌تر خواهد گشت. با رفتار خوبتان به او اطمینان دهید که تکیه‌گاهی خوبی برای او هستید. تقویت بستر گفتگوی کلامی بین اعضای خانواده می‌تواند منجر به تقویت رابطه عاطفی شود.
ممنوعیت مچ‌گیری:
دیدن رفتارهای نامناسب خواهرتان در فضای مجازی نباید تبدیل به شرایطی شود که شما دائماً به دنبال سرک کشیدن درگوشی ایشان باشید یا همواره بخواهید بدون اجازه وارد اتاقشان شوید و مچ‌گیری کنید. این رفتارها منجر به سلب اعتماد می‌شود و او در متن خانواده به هیچ‌کس اعتماد نمی‌کند. پس اجازه دهید تا او به شما به‌عنوان یک فرد دلسوز اعتماد نماید.
ریشه‌یابی کردن:
طبیعتاً شرایط مختلف باعث می‌شود تا انسان میلش به انجام برخی از گناهان بیشتر گردد. آنچه برای دختران بیش از پسران حائز اهمیت است دوست داشته شدن و دیده شدن است؛ یعنی اگر دختران حتی سراغ مباحث یا مسائل جنسی یا ارتباط با نامحرم هم بروند آنچه در این میان برایشان بیش از همه‌چیز اهمیت دارد ارضای نیاز جلوه گری و دیده شدن و نیاز عاطفی است نه لزوماً مباحث جنسی، بنابراین ممکن است نوع رفتار والدین شما با ایشان منجر به حس کمبود محبت شده باشد و او بخواهد این محبت را از فضای مجازی دریافت کند. همان‌گونه که خودتان در سؤال فرمودید که خواهرتان دلیل حضورشان در فضای مجازی را رسیدن به آرامش عنوان کرده است پس به نظر می‌رسد شرایط و جوّ خانواده نتوانسته آرامش حقیقی را برای این دختر فراهم کند. اگر رفتار والدین با خواهر شما مناسب نیست بهتر است به‌جای نهی از منکر خواهر، سراغ نهی والدین خود بروید. سعی کنید عواقب رفتار بدشان (اگر بد هست البته) را برایشان تبیین نمایید و والدین را از خطراتی که ممکن است این کمبود محبت برای او ایجاد کند آگاه نمایید.
گفتگو با مادر:
اگر مادرتان توانایی برقراری ارتباط مناسب با خواهرتان رادارند و می‌دانید که نهی غیرمستقیم شما بازهم کارساز نمی‌افتد می‌توانید در رابطه با این موضوع با مادرتان گفتگو کنید. البته نباید به‌گونه‌ای صحبت کنید که آبروی خواهرتان برود یا قبح گناهش ریخته شود بلکه از مهر مادری مادر برای توجه بیشتر به خواهرتان مدد بگیرید. درواقع به مادر توصیه کنید که خواهرتان در سن حساس و شرایط خاصی هستند و لازم است از حیث محبت بیش‌ازپیش موردتوجه قرار گیرند.
بالا بردن سطح سواد رسانه:
محروم کردن او از گوشی یا تشویق والدین به این کار نتیجه معکوس می‌دهد. تکنولوژی امروزه بازندگی ما عجین شده و حذف آن غیرممکن است؛ بنابراین بهتر است به او کمک کنید و سطح سواد رسانه‌ای او را بالا ببرید. دوره‌های مختلفی به شکل حضوری و مجازی در رابطه باسواد رسانه برگزار می‌گردد. شما می‌توانید خواهرتان را تشویق به شرکت در این دوره‌ها نمایید حتی خودتان هم می‌توانید با ایشان همراه شده و به شکل حضوری یا مجازی در رابطه با فضای اینترنت آگاهی کسب کنید و آموزش ببینید.
تقویت بعد معنوی:
هر یک از اعضای خانواده می‌تواند به سهم خود در تقویت فضای معنوی خانه مؤثر باشد. پرهیز از شنیدن موسیقی‌های مبتذل، رعایت در تماشای فیلم و تصاویر، خواندن نماز اول وقت، پرهیز از بسترهای گناه، عدم شرکت در مجالس همراه با گناه، شرکت در مجالس معنوی و دینی و... می‌تواند تبلیغی برای پرهیز از گناه باشد.
برنامه‌ریزی:
با توجه به سن خواهر شما و احتمالاً محصل بودن ایشان بهتر است شما به ایشان کمک کنید تا برای درس و آینده خود برنامه‌ریزی کنند. درواقع تشویق ایشان به درس و کمک در جهت برنامه‌ریزی درسی حتی از طریق مشاوره تحصیلی و انگیزه بخشی به ایشان در ترسیم آینده‌ای روشن می‌تواند مشکل بی‌برنامگی را برایشان حل کند و حضورشان را در فضای مجازی محدود و کنترل نماید. اکثر افرادی که گرفتار فضای مجازی می‌شوند معترف‌اند که در فضای حقیقی برنامه درستی نداشته‌اند لذا شما کمک کنید تا با تشویق ایشان به درس و برنامه‌ریزی، حضورشان در فضای مجازی را مدیریت نمایید. اگر اهل درس و تحصیل نیستند همین برنامه‌ریزی را برای سایر فعالیت‌ها همچون کارهای هنری، فرهنگی، اقتصادی و... داشته باشید. سرگرم کردن ایشان به یک برنامه منضبط، از بی‌انضباطی‌های اخلاقی در فضای مجازی می‌کاهد.
تفریح کردن:
خیلی از دخترانی که به فضای مجازی رو می‌آورند از دورهمی‌ها و تفریحات سالم با اعضای خانواده محروم‌اند. شما می‌توانید با تقویت معاشرت با خانواده‌های مؤمن و متدین و همچنین توجه به تفریحات سالم تا حدودی ایشان را از فضای مجازی دور کنید. حتی سوق دادن ایشان به ورزش و فعالیت‌های ورزشی و پر کردن اوقات فراغتشان می‌تواند کمک‌رسان خوبی در این زمینه باشد.
نتیجه:
شما به‌عنوان یک مسلمان وظیفه‌دارید امربه‌معروف و نهی از منکر نمایید و این وظیفه در برابر اعضای خانواده از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. تلاش کنید تا با راهکارهای ارائه‌شده به ایشان کمک کنید تا خود مراقبتی بیشتری در برابر گناه داشته باشند. احترام به ایشان، محبت ورزیدن، تقویت باورهای دینی، حفظ شخصیت، مشورت گرفتن از او در کارها ازجمله راهکارهای مؤثر در امرونهی است و همچنین پرهیز از توهین، پرهیز از تحقیر و اهانت به‌خصوص در حضور دیگران، پرهیز از بدزبانی، دوری از هتاکی، گفتارهای نیشدار و تندخویانه را در برنامۀ خود قرار دهید چراکه این امور عامل دفع است و اثر سخن را خنثی می‌کند.
معرفی منابع برای مطالعه بیشتر:
۱. واجب فراموش‌شده، راهبردهای مقام معظم رهبری درزمینهٔ امربه‌معروف و نهی از منکر.
۲. اخلاق معاشرت، جواد محدثی.
۳. شیوه‌های امربه‌معروف و نهی از منکر، مهدیه خسروی.
پی‌نوشت:
۱. الحر العاملی، العلامه الشیخ محمد بن الحسن، وسائل الشیعه، ط الإسلامیه، ج۱۱، ص۳۹۹. (لایحِلُّ لِعَینٍ مُؤمِنَهٍ تَرَی اللَّهَ یعصَی فَتَطرِفَ حَتَّی تُغَیرَهُ)