در حوزه بازار یابی چه چالش های شرعی و اخلاقی وجود دارد؟

پرسش:

متاسفانه برخی از فروشندگان برای فروش محصولات و خدمات دست به هر کاری می زنند و تلاش می کنند به هر طریق محصول را به مشتریان بفروشند. در حوزه بازار یابی چه چالش های شرعی و اخلاقی وجود دارد؟
 

پاسخ: در ساده ترین حالت بازاریابی به معنای ایجاد یک پل ارتباطی در میان صاحب کالا و خدمات و دریافت کننده و متقاضی آن می باشد. این کار میتواند دارای ارزش های مثبتی همچون ایجاد رونق اقتصادی، کمک به رفع احتیاجات مردم به کالا و خدمات و نوعی اطلاع رسانی و آگاهی بخشی و مشاوره اقتصادی باشد.

اما در عین حال معضلات و مشکلاتی نیز در برخی از انواع بازاریابی و برخی از بازاریاب ها وجود دارد که آن را با حرمت شرعی و یا چالش اخلاقی روبرو میکند. برخی از این چالش ها عبارت اند از:


ایجاد نیاز کاذب در مشتری نسبت به خرید و ترویج مصرف گرایی
یکی از آفاتی که در بازاریابی ممکن است به وجود بیاید استفاده از تبلیغات و روش های اغواکننده برای تاثیرگذاری و متقاعد سازی مشتری برای خرید است. این در حالی است که ممکن است مشتری نیازی به آن کالا و یا خدمات نداشته باشد. تنها این تبلیغات باعث شده است یک نیاز کاذب در او نسبت به آن کالا ایجاد شود و اقدام به خرید کند. چنین چیزی باعث ترویج مصرف گرایی و مصرف زدگی خواهد شد. چنین فرهنگی روحیه حرص و زیاده خواهی را تقویت و انسان را از قناعت دور میکند.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرمایند:
«مَنْ أَكَلَ‏ مَا يَشْتَهِي‏ وَ لَبِسَ مَا يَشْتَهِي وَ رَكِبَ مَا يَشْتَهِي لَمْ يَنْظُرِ اللَّهُ إِلَيْهِ حَتَّى يَنْزِعَ أَوْ يَتْرُكَ؛ هر كس هر چه [دلش]‌ خواست بخورد، هر چه دوست داشت بپوشد و هر چه از مركبها [نظرش را گرفت] سوار شود، خداوند [با نظر لطف آميز] به او ننگرد، تا او را مرگ فرا رسد يا آن كارها را وانهد».(1)


افزایش واسطه های فروش و بالابردن قیمت تمام شده
یکی از آسیب هایی که ممکن است شغل بازاریابی بر سلامت و رفاه اقتصادی مردم داشته باشد، بالابردن قیمت تمام شده کالا است. هر چقدر واسطه های بیشتری در میان تولید کننده و خریدار وجود داشته باشد کالا با قیمت بیشتری به دست مصرف کننده خواهد رسید. چراکه درآمد و سود دلالی نیز به قیمت کالا اضافه میشود.

در روایات تحت عنوان تلقی رکبان به این موضوع پرداخته شده است. در گذشته تجار در قالب یک کاروان تجاری به سیر و سفر و خرید و فروش می پرداخته اند. عده ای نیز بودند که در شهر ساکن می شدند و خود برای خرید کالا به شهرهای دیگر سفر نمی کردند. اما وقتی خبر نزدیک شدن کاروان تجاری به شهر را می شنیدند زودتر به استقبال آن میرفتند و به صورت یکجا همه کالاهای موجود در کاروان را میخریدند و بر اساس نظر خود قیمت گذاری و در شهر به فروش می رساندند.

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرمایند:
«لَايَتَلَقّى‏ أَحَدُكُمْ تِجَارَةً خَارِجاً مِنَ الْمِصْرِ، وَ لَا يَبِيعُ حَاضِرٌ لِبَادٍ، وَ الْمُسْلِمُونَ‏ يَرْزُقُ اللَّهُ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْض‏؛ كسى براى خريد گندم، از شهر به استقبال آورندگان آن خارج نشود، و شهرى براى روستایی متصدّى خريد و فروش نگردد، مردم مسلمان را به حال خود واگذاريد خداوند برخی را به سبب برخی دیگر روزى می رساند.»(2)

امام صادق(علیه السلام) میفرمایند:
«لَا تَلَقَّ وَ لَا تَشْتَرِ مَا تُلُقِّيَ وَ لَا تَأْكُلْ مِنْه‏؛ برای خرید زودتر به بیرون شهر نرو و از آنهایی که چنین کاری انجام میدهند چیزی نخر و از متاع آنها نخور.»(3)


اکل مال به باطل(دریافت پول در برابر کار نکرده)

خداوند متعال میفرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِل‏؛ ای کسانی که ایمان آورده اید اموال یکدیگر را از طرق نامشروع و بدون دادو ستد نخورید.»(4)

اصولا وجه تسمیه و حرمت قمار به «میسر» همین نکته است که به آسانی و بدون داد و ستد، مالی از کسی به دیگری منتقل میشود. مبنای فقهایی که بازاریابی شبکه ای را تحریم کرده اند نیز عمدتا همین اکل مال به باطل است. در این نوع از بازار یابی سرشاخه ها بدون اینکه کاری انجام دهند در سود زیرشاخه ها شریک میشوند.


تبلیغات گمراه کننده و توسل به دروغ و فریب
تبلیغات و وعده های فریبنده یکی از شیوه های بازاریابی برای جذب مشتری است. وعده پایین ترین قیمت در کل بازار، وعده خدمات پس از فروش ویژه، وعده کارایی فوق العاده کالا، تعلق گرفتن جایزه به خریدار و ... در صورتی که حتی کمی فراتر از واقعیت باشد خرید و فروش را با اشکال شرعی روبرو میکند.

امام صادق(علیه السلام) میفرمایند:
«إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِلرَّجُلِ هَلُمَّ أُحْسِنْ بَيْعَكَ يَحْرُمُ‏ عَلَيْهِ‏ الرِّبْح؛ هرگاه شخصى به ديگرى بگويد: بيا تا در فروش به تو نيكى كنم(معامله خوبی با تو انجام دهم)، براى وى سود، حرام است».(5)


اجبار مشتری به خرید
یکی دیگر از آفات اخلاقی و اشکالات شرعی برخی معاملات، اجبار مشتری به خرید است. این اجبار در شرکت های هرمی و به نوعی در بازاریابی شبکه ای اتفاق می افتد. بازاریاب به خاطر ماندن در سیستم و ارتقا پیدا کردن باید تعدادی زیرشاخه پیدا کند. به این انگیزه هم خود مجبور به خرید بیشتر از شرکت میشود و هم زیرمجموعه خود را مجبور به خرید میکند.

امام صادق(علیه السلام) میفرماید:
«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: يَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ عَضُوضٌ‏ يَعَضُّ كُلُّ امْرِئٍ عَلَى مَا فِي يَدَيْهِ وَ يَنْسَى الْفَضْلَ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ‏ يَنْبَرِي‏ فِي‏ ذَلِكَ‏ الزَّمَانِ قَوْمٌ يُعَامِلُونَ الْمُضْطَرِّينَ هُمْ شِرَارُ الْخَلْقِ؛ زمانى بسيار گزنده و سخت براى مردم خواهد رسيد هركس به آنچه در اختيار دارد به شدت می ‏چسبد و بخشش را فراموش می كند، در حالى كه خداوند می فرمايد: «بخشش و رحمت را در ميان خود فراموش نكنيد.» سپس در آن زمان گروهى با مضطرّان به معامله می ‏پردازند؛ آنان بدترين خلق هستند.»(6)

مرحوم کلینی قدس سره اين حديث را بر كسى حمل كرده كه ديگرى را با اجبار و اكراه ناچار به معامله می كند، پس معامله با چنين كسى جايز نيست.

پی نوشت ها:
1. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، مصحح: غفارى، على اكبر، قم، جامعه مدرسین، ص38.
2. کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج‏10، ص67.
3. همان، ج‏5، ص168.
4. نساء، 29.
5.کلینی، محمد بن یعقوب(329 ق)الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج‏5، ص152.
6. همان، ج5، ص310.

http://www.askdin.com/showthread.php?t=64344&p=1014314&viewfull=1#post10...