پرسش:
در برخی برنامه های تلوزیونی مثل خنده بازار برخی افراد مورد تمسخر قرار میگیرند. درآمد گروه نویسندگان این برنامه ها چه حکمی دارد؟
پاسخ:
خداوند متعال میفرماید:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسى أَنْ يَكُونُوا خَيْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسى أَنْ يَكُنَّ خَيْراً مِنْهُن؛ اى كسانى كه ايمان آورده ايد! نبايد گروهى از مردان شما گروه ديگر را مسخره كنند، شايد آنها از اينها بهتر باشند و نه زنانى زنان ديگر را، شايد آنان بهتر از اينان باشند.»(1)
علامه طباطبایی (ره) در توضیح معنای استهزاء و تمسخر مینویسد:
«استهزاء عبارت است از اينكه چيزى بگويى كه با آن، كسى را حقير و خوار بشمارى، حال چه اينكه چنين چيزى را به زبان بگويى و يا به اين منظور اشارهاى كنى، و يا عملا تقليد طرف را در آورى، به طورى كه بينندگان و شنوندگان بالطبع از آن سخن، و يا اشاره، و يا تقليد بخندند».(2)
تمسخرهایی که توسط رسانه ها و تلوزیون درباره افراد ممکن است انجام شود چند حالت دارد:
در حالت اول یک خصوصیت رفتاری(از قبیل حالت چهره، حرکت دست، تکیه کلام و ....) از یک شخصیت معروف بزرگنمایی میشود و با تقلید آن و تداعی رفتار آن شخصیت موجبات خنده را در مخاطب فراهم می آورد. این نوع از تمسخر معمولا به هدف طنز و خنده آوری انجام میشود و نمیتواند کارکرد تربیتی و فرهنگی داشته باشد. چراکه اصولا حالات و رفتارهایی که در این نوع از طنز مورد تمسخر قرار میگیرند را نمیتوان مورد ارزشداوری قرار داد. یعنی نمی توان گفت حالات چهره و حرکات بدن یک فرد کار بد و اشتباهی است تا بتوان از طریق تقلید و طنز مردم را از آن بر حذر داشت. این نوع از تقلیدها غالبا با اجازه شخصیت اصلی انجام میشود و در این صورت حق الناس محسوب نمی شود. اما از این جهت که ترویج فرهنگ سخره گری محسوب میشود پسندیده نیست.
نوع دوم این است که یک فرهنگ غلط و یا چالش رفتاری در جامعه موضوع قرار میگرد و به صورت طنز حکایت میشود. این مورد یکی از رسالت های اصلی و کارکردهای مثبت طنز است و با رعایت ضوابط و اصول اشکالی ندارد. مثل اینکه نباید یک قومیت و یا نژاد خاص مورد توهین قرار گیرد. همچنین نباید موجب از بین رفتن و عادی جلوه دادن قبح آن فرهنگ شود.
نوع سوم در جایی است که حرکت و یا حرف خاصی از یک شخصیت اجتماعی و مشهور مورد تمسخر قرار میگیرد. یعنی یک شخصیت سیاسی، دینی، هنری و .... یک موضع گیری خاص انجام میدهد و آن تبدیل به سوژه ای برای تمسخر و طنز میشود. چنین طنزی دارای پیام است و یک نحوه محکوم کردن آن موضع گیری و یا حرف محسوب میشود. حلیت و یا حرمت تمسخری چنین فردی وابسته به اموری چند است:
حق بودن یا نبودن حرف و رفتار او.
فردی یا اجتماعی بودن اثار و بازتاب های آن.
علنی و یا پنهانی بودن حرف و یا رفتاری که مورد تمسخر قرار میگیرد.
در مواردی که رفتار و یا حرف فردی دارای آثار اجتماعی منفی باشد و محکومیت آن برای احتراز مخاطب از تاثیرپذیری آشکار و یا پنهان از آن ضروری باشد اشکالی ندارد در قالب طنز تمسخر و محکوم شود. به عبارت دیگر این نوع از تمسخر به هدف روشنگری انجام میشود و برای آن فرد و جامعه کارکرد تربیتی دارد.
البته اگر در میان اهل هنر و طنز پردازی خود طنز موضوعیت پیدا کند و تنها خنده آوری هدف محسوب شود قطعا نمی توان ملاک پیش گفته را در همه کارهای آنها یافت. هنر برای هنر شعاری لیبرالی است که در بخشی از بدنه جامعه هنر رسوخ کرده است و معتقد است هنر هیچ رسالتی ندارد.
حلیت و حرمت یک درآمد بستگی به حلیت و حرمت فعالیت هایی دارد که فرد در قبال انجام دادن آنها، آن درآمد را کسب میکند. اگر کسی عامدا و از روی سهل انگاری و کم اهمیتی فعالیت های شغلی غیر مشروع داشته باشد بالتبع درآمد حاصل از ان شغل نیز شبهه ناک و حرام میشود. بنابراین قضاوت درباره نویسنده ای که از آن سخن می گویید بستگی به قضاوت نهایی درباره حلیت و حرمت کاری که انجام میدهد دارد. اینکه دغدغه شرعی عمل کردن را دارد یا خیر؟ و در صورتی که دغدغه مند است در عمل چه اندازه موفق است. اگر فعالیت شغلی او مصداق یک گناه است میداند یا خیر؟ و اگر نمی داند آیا در جهلش قاصر و یا مقصر است؟ به هر حال بدون بررسی این موارد نمی توان قطعی نظر داد. ضمن اینکه حلیت و حرمت یک درآمد تشکیکی است. یعنی ممکن است به خاطر یک فعالیت غیر شرعی بخشی از درآمد فرد حرمت پیدا کند و در همان حرمت و حلیت نیز درجات مختلفی متصور است.
پی نوشت ها:
- حجرات، 11.
- طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه: محمد باقر موسوي همداني، قم: نشر دفتر انتشارات اسلامي، چاپ پنجم، 1374، ج18، ص481.
- http://www.askdin.com/showthread.php?t=63974&p=1004998&viewfull=1#post10...