چگونه برای گناهی که مرتکب شده ام جریمه قرار دهم؟

پرسش: لطفا درباره محاسبه نفس به این چند سوال پاسخ دهید:
الف: برای همه گناهانی که احیانا از انسان در یک روز سر زده است باید یک معاتبه در نظر گرفت و یا برای هر گناه یک معاتبه؟ مثلا من در یک روز نگاه حرام داشتم، غیبت کردم و در نماز هم کسل بودم. آیا برای همه اینها میتوان خواندن 10 رکعت نماز مستحبی در نظر گرفت؟
ب: میان تنبیهی که برای گناه در نظر میگیریم و آن گناه چه نوع تناسبی باید وجود داشته باشد؟ مثلا برای نگاه حرام میتوان صدقه داد و یا باید سعی کنیم نگاه حرام را ترک کنیم؟
ج: یک مثال فرضی از محاسبه نفس بیان کنید.

پاسخ:
الف: خداوند متعال میفرماید: إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئات‏. نیکی ها بدی ها را از بین میبرد.(1)

با توجه به این آیه شریفه انجام اعمال صالح علاوه بر رشد و ثوابی که به دنبال دارد در جبران گناهان و آمرزش آنها نیز دخیل است. بنابراین کاملا بجا است که به نیت جبران همه گناهان اعمال صالحی انجام شود. اما در مراقبه هدف از انجام یک عمل صالح تنها جبران گناه نیست بلکه زمینه سازی برای ترک آن در آینده نیز هست. یعنی الزام خود به انجام یک کار خیر به عنوان تنبیه در مقابل انجام یک حرام در نظر گرفته میشود تا سختی عبادت شیرینی گناه را از یاد ببرد و از آن جلوگیری کند. در چنین کاری تمرکز لازم است. یعنی باید یک رذیله اخلاقی مزمن و یا معصیت مبتلا به در نظر گرفته شود و پس از تصمیم بر ترک همیشگی برای بروز احتمالی آن جریمه ای در نظر گرفته شود.

نکته مهم در تعیین جریمه، تناسب آن با گناه و یا خطایی است که صورت گرفته است. مثلا کسالت در نماز و عدم حضور قلب ممکن است دلایل مختلفی داشه باشد. یکی از دلایل ممکن است عدم اقبال قلب باشد که به صورت موقتی نشاط عبادت را از انسان میگیرد. در چنین مواردی توصیه شده است به واجبات اکتفا شود تا باعث زدگی نشود. بنابراین در نظر گرفتن 10 رکعت نماز مستحبی جریمه خوبی به نظر نمی رسد.

ب: هدف اصلی از مراقبه ترک گناه است. بنابراین استغفار و تصمیم بر ترک اولین اقدام مراقبه ای بعد از ارتکاب حرام است. اما برای اینکه بتوان در این تصمیم ثابت قدم ماند میتوان جریمه ای را برای انجام آن گناه در نظر گرفت که دادن صدقه یکی از مصادیق آن است.

ج: امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: حَقٌّ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ يَعْرِفُنَا أَنْ يَعْرِضَ عَمَلَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ عَلَى نَفْسِهِ فَيَكُونَ مُحَاسِبَ نَفْسِهِ فَإِنْ رَأَى حَسَنَةً اسْتَزَادَ مِنْهَا وَ إِنْ رَأَى سَيِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْهَا لِئَلَّا يَخْزَى يَوْمَ الْقِيَامَة. بر هر مسلمانی که شیعه ما است لازم است اعمال خود را در هر شبانه روز بررسی کند و حسابگر نفس خود باشد. اگر حسنه ای انجام داده بود از خداوند توفیق بیشتر طلب کند و اگر گناهی انجام داده بود از خداوند استغفار کند تا در روز قیامت خوار نشود.(2)

یک محاسبه کامل از چهار بخش تشکیل شده است که انجام هر بخش در موفقیت سالک موثر است. بخش اول مشارطه است. یعنی تصمیم بر ترک گناه و شرط با نفس مبنی بر رعایت احکام الهی. مراقبه یعنی به یادآوری آن شرط در طول روز و مراقبت از اعمال. محاسبه یعنی بررسی اعمال و شناسایی لغزش های انجام شده و مرحله آخر معاتبه به معنای تنبیه و ملامت نفس به خاطر انجام سیئات.

همانطوری که در این الگو مشاهده میکنید قبل از معاتبه و تنبیه سه اقدام اساسی برای به حداقل رساندن گناه و لغزش انجام میشود و تنها در مرحله آخر و برای معدود خطاهای صادر شده پای معاتبه به میان می آید. این معاتبه در وهله اول احساس پشیمانی و حالت استغفار است و میتوان با بسیاری از گناهان در همین مرحله خداحافظی کرد. اما چنانچه برخی گناهان مزمن شده باشد باید با تمرکز بیشتر بر روی آنها برای ارتکاب آنها تعیین جریمه کرد.


پی نوشت ها:
1. هود/114.
2. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، مصحح: غفارى، على اكبر، قم، جامعه مدرسین، ص301.