همانطور که می دانید عبادات انسان از جهت میزان خلوص و انگیزه ی الهی دارای مراتب است.عده ای ممکن است خداوند را از ترس جهنم یا شوق بهشت عبادت کنند که در روایت تحت عنوان عبادت تاجران و بردگان از آنها یاد می شود.ترس از عذاب الهي، عامل بازدارنده از گناهان به شمار مي‌رود و بسياري از مسلمانان، براي دوري از آتش جهنّم، عبادات و کارهاي نيک خود را به جا مي‌آورند.در واقع می توان گفت شوق به بهشت و ترس از جهنّم، عامل محرّکي در انجام واجبات و ترک محرّمات براي عموم مردم است.اما در عین حال عده ای نه از برای بهشت و نه از ترس دوزخ ،بلکه هدفشان از عبادت ، ديدار حق تعالى و بازگشت به مبدأ هستى است كه از آن به «عبادت احرار» ياد مىشود.
البته رسیدن به این مرتبه میسر نیست، مگر این که از همه خواهش های نفسانی دست برداریم و دل خود را مشغول پروردگار خود نماییم و وقت خود را به مناجات او صرف کنیم.فراموش نکنیم که عبادت هاى خالصانه نيز به ميزان ارزش خلوص و انگيزه آن داراى مراتب و درجات متفاوتى است و به همين جهت است كه مراتب بهشتيان نيز در بهشت متفاوت و گوناگون است .
در نوع اول، عبادت و پرستش، نوعی معامله محسوب می شود. همان گونه که کارگر در مقابل نیروی کارش مزد می گیرد، این گونه عابدان نیز در برابر رنج عبادت و پرستش، چشم داشت پاداش و مزد دارند. اما در عبادت از نوع دوم یعنی عبادت عارفانه، عبادت، نردبان قرب به خدای سبحان است .البته نفس عبادت مطلوب است هر چند انسان مرتبه اش در عبادت پایین باشد اما این امر نباید موجب نا امیدی شود بلکه استمرار در همین مراتب پایین و تلاش بیشتر انسان را به درک مراتب بالاتر خواهد رسانید.
امام على (عليه السلام) مى فرمايد: «ما عبدتك خوفاً من نارك و لاطمعاً فى جنتك بل وجدتك اهلاً للعبادة فعبدتك»؛
«خداوندا! من تو را نه به جهت ترس از دوزخ و نه به طمع بهشت برين كه من تو را سزاوار عبادت ديده و به پرستش تو مىپردازم».(1)
و در روايتى دیگرحضرت اميرالمؤمنين على (عليه السلام) مى فرمايد :
« لَوْ لَمْ يَتَوَعَّدِ اللهُ عَلى مَعصِيَتِهِ لَكَانَ يَجِب إلاّ يُعصَى شُكراً لِنِعَمِهِ » .
اگر خدا بر گناهى وعده عذاب نمى داد باز لازم بود به خاطر سپاسگزارى از نعمت هايش نافرمانى نشود.(2)
عبادت براساس محبت خدای متعال بهترین عبادت است؛ زیرا کسی که به انگیزه رهایی از دوزخ یا رهیابی به بهشت عبادت می کند، مطلوب اصلی اش خدا نیست، و خدا را وسیله رسیدن به هدف قرار داده است.علما و بزرگان، هدف و علّت غايي اعمال و به خصوص علّت غايي عبادات را در هفت مرتبه طبقه بندي کرده‌اند. به عبارت ديگر مي‌توان گفت: خلوص در انجام عمل يا ميزان رعايت اخلاص در عبادت، هفت مرتبه دارد که عبارتند از:
مرتبۀ اوّل: سعادت دنيوي ، مرتبۀ دوّم: ترس از عذاب ،مرتبۀ سوّم: شوق بهشت ،مرتبۀ چهارم: حيا از خداوند ، مرتبۀ پنجم: مقام شکر و وفا ،مرتبۀ ششم: عشق و محبّت ،مرتبۀ هفتم: مقام عنداللّهي
اين هفت مرتبه از منظر علماي علم اخلاق و عرفا، فوق العاده مهم است و انسان بايد با تلاش و کوشش مداوم، ميزان اخلاص خود را از درجات و مراتب پايين، به درجات و مراتب بالاتر برساند.
(1) بحار، ج 67، ص 186.
(2) نهج البلاغه حکمت 290
http://www.askdin.com/showthread.php?t=38975&p=536787&viewfull=1#post536787