سؤال:
چرا خودمان را با افرادى كه وضع سلامتى آنان بهتر از ما است مقايسه نكنيم؟
پاسخ:
به خاطر این که انسان دچار رذیله اخلاقی چشم و هم چشمی که آفتی در زندگی انسان است و ریشه بسیاری از مشکلات و گاها طلاق‌ها، نشود و به خاطر اینکه انسان قدر نعمت‌هایی که خداوند به او داده است را بداند، در اسلام توصیه شده که در مسائل مادی به پایین تر از خود نگاه کن.
این توصیه و دستور تربیتی اگر در مسائل و امور مادی عملی شود، خیلی از معضلات حل می‌شود و آرامش درونی و تسکین قلبی به انسان می‌دهد. و طبیعی است اگر در مسائل مادی ما به بالاتر از خود نگاه کنیم، چنین دستاوردی نصیب انسان نخواهد گشت.
در بیانی حق تعالی به حضرت عیسی (علیه السلام) می‌فرماید: «یا عیسى، أذلّ إلیّ قلبك بالخشیة، و انظر إلى من هو دونك، و لا تنظر إلى من هو فوقك، و اعلم أنّ رأس كلّ خطیئة أو ذنب هو حبّ الدنیا، فلا تحبّها فإنّی لا أحبّها؛ اى عیسى، قلب خود را با خوف و وحشت در مقابل من ذلیل كن، و به اشخاصى كه از تو پایین‌تر هستند نگاه كن نه به اشخاص بالاتر از خودت. بدان كه ریشه هر خطا و گناه، دوست داشتن دنیاست. پس دنیا را دوست مدار، چون من آن را دوست نمىدارم» (1)
امام علی (علیه السلام) در نامه‌ای به حارث همدانی می‌فرماید: «وَ أَكْثِرْ أَنْ تَنْظُرَ إِلَى مَنْ فُضِّلْتَ عَلَيْهِ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَبْوَابِ الشُّكْر؛ به کسانی که بر آنان برتری داری، بسیار نظر کن که این از اسباب شکرگزاری است.» (2)
و نیز امام صادق (علیه السَّلام) آثار این شیوه را چنین تبیین فرمود: «و إیَّاکُم أن تَمُدُّوا أطرَافَکُم إلَی فی أیدِی أبنَاءِ الدُّنیا؛ فَمَن مَدَّ طرفَهُ إلَی ذلک، طَالَ حَزَنُهُ، وَ لَم یُشفَ غیظُهُ، وَ استَصغَرَ نِعمَهَ اللهِ عِندَهُ، فَیَقِلُّ شَکرُهُ للهِ، وانظُر إلی مَن هُوَ دُونَکَ فَتَکُونَ لأنعُمِ اللهِ شَاکِراً، وَ لِمَزیدهِ مستوجِباً، وَ لِجُودِهِ سَاکِناً؛ و برحذر باشید از این که به آن چه در دست دنیادوستان است چشم بدوزید که هر کس به آن چشم بدوزد اندوهش طولانی شود و خشمش فرو ننشیند و نعمت خدا در نزد او کوچک شود و در نتیجه، شکرگزاری او نسبت به خدا کم شود و به آن کس که پایین‌تر از شماست بنگرید تا شکرگزار نعمت‌های خدا، سزاوار زیاد شدن نعمت‌ها و برخوردار همیشگی جود و بخشش خداوند شوید.» (3)
امام صادق (علیه السلام) در بیانی دیگر به حمران بن اعین می‌فرماید: «یَا حُمْرَانُ انْظُرْ إِلَى مَنْ هُوَ دُونَكَ فِی الْمَقْدُرَةِ وَ لَا تَنْظُرْ إِلَى مَنْ هُوَ فَوْقَكَ فِی الْمَقْدُرَةِ فَإِنَّ ذَلِكَ أَقْنَعُ لَكَ بِمَا قُسِمَ لَكَ وَ أَحْرَى أَنْ تَسْتَوْجِبَ الزِّیَادَةَ مِنْ رَبِّكَ عَزَّ وَ جَلَّ؛ اى حمران به كسانى كه پائینتر از تو هستند و توانائى آنها از شما كمتر است، توجه كنید و به بالاتر از خود هرگز توجه نداشته باشید، اگر چنان كنى به آن چه در دست دارى قناعت خواهى كرد. در این صورت شایستگى زیادت از سوی خداوند، پیدا خواهى كرد.» (4)
به تعبیر جناب سعدی: «هرگز از دور ننالیدم و روی از گردش آسمان در هم نکشیدم، مگر وقتی که پایم برهنه بود و استطاعت پای پوشی نداشتم تا به جامع کوفه درآمدم دلتنگ، یکی را دیدم که پای نداشت! سپاس نعمت حق به جای آوردم و بر بی‌کفشی صبر کردم.»
ممکن است کسی بگوید: چنین دیدی انسان را از پیشرفت باز می‌دارد و همواره وی را در یک حالت نگه می‌دارد؛ چرا که به بالاتر از خود نگاه نمی کند تا بخواهد رشد کند. در پاسخ باید گفت: پیشرفت ـ به ویژه برای آسایش جامعه اسلامی ـ وظیفه هر مسلمان است. ضرورت ندارد چشم و هم چشمی داشته باشیم تا پیشرفت کنیم. این گونه نیست که حرکت به سمت کمال، تنها انگیزه اش چشم و هم چشمی باشد. انگیزه‌های دیگر، رضایتمندی پایدارتری را به همراه دارد.
بنابراین چنین دستورات تربیتی برای جلوگیری از رذیله‌های اخلاقی مانند چشم و هم چشمی، حرص و طمع و حسادت، ناشکری، کفران نعمت و ... است ولی اگر انگیزه‌های مثبت مانند پیشرفت، دخیل باشد، نگاه به بالا دست اشکال نخواهد داشت.
منابع:
1. حر عاملی، محمد، الجواهر السنیه، كلیات حدیث قدسى، ص 207، الباب العاشر فیما ورد فی شأن عیسى (علیه السلام).
2. موسوی، سید رضی، نهج البلاغه، نامه 69.
3. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج 8، ح 9595 و ج 12، ح 14167.
4. مجلسی، محمد باقر، ترجمه کتاب الإیمان و الكفر از بحار الأنوار، ج 1، ص 529.