سؤال:
خودباوری و اعتماد به نفس در دین اسلام، چه جایگاهی دارد و چگونه با توکل به خداوند، قابل جمع هستند؟
پاسخ:
اگر اعتماد به نفس و خودباوری به این معنا باشد که انسان باور کند توانایی، استعداد و داشته‌هایی دارد و معتقد باشد که این امور را خدا به او داده و خودش در داشتن آنها مستقل نبوده و قدرت او در طول قدرت حق تعالی است نه در عرض آن، این امر پسندیده است و باعث پیشرفت و ترقی انسان می‌گردد و با توکل به خدا منافات ندارد. «ولا تهنوا و لا تحزنوا و أنتم الأعلون إن كنتم مؤمنين» (1) «و سست و محزون نشويد كه اگر مؤمن باشيد، غالب و برتر خواهيد بود.»
بنابراین، اعتماد به نفسی كه در اسلام مورد توجه است تكيه كردن بر داشته‌ها و استعدادهای خود است در طول توكل بر خدا و نه در عرض آن.
اما اگر اعتماد به نفس بدون در نظر گرفتن اتكاء به قدرت الهي در نظر گرفته شود، ناپايدار و شكننده خواهد بود و اسلام هرگز چنین اعتماد به نفسی را تأیید نکرده است؛ زیرا انسانی که مالک هیچ شأنی از شؤون خود نیست، چگونه می‌تواند بر خود تکیه کند؟ تکیه‌گاه مؤمن در زندگی، باید قدرت بی‌نهایت و مستقل خداوند باشد، نه قدرت خودش و قدرت دیگران
و در روایات چنین اعتماد به نفسی مورد نکوهش قرار گرفته و آثاری برای آن شمرده شده که به دو نمونه آن اشاره می‌کنیم.
1. بزرگترین دام شیطان:
در روایات یکی از بزرگترین دامهای شیطان، اعتماد به نفس و تکیه کردن به خود شمرده شده؛ کسی که فقط به خودش اعتماد و تکیه می‌کند و خداوند را در نظر نمیگیرد، باید توجه داشته باشد که در دام شیطان گرفتار شده است. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «ايّاك و الثّقة بنفسك فانّ ذلك من اكبر مصايد الشّيطان» (2) «بپرهیز از اعتماد و تکیه به خودت، به درستی که اطمینان و اعتماد به نفس از بزرگترین دامهای شیطان است.»
2. مطمئنترین راه نفوذ شیطان:
در روایات وارد شده اطمینان و اعتماد به نفس از مطمئنترین فرصتهایی است که شیطان به وسیله آن انسان را فریب می‌دهد و باعث لغزش انسان می‌شود. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید:«الثِّقَةُ بِالنَّفسِ مِن أوثَقِ فُرَصِ الشَّيطانِ» (3) «اطمينان به خود، از مطمئن‌ترين فرصت‌ها براى شيطان است»
بنابراین، اگر در معنای اعتماد به نفس، نفی اتكا به خدا لحاظ نشده باشد، چنان كه در توكل، نادیده گرفتن توانایی‌های فردی و ضعف نفس اخذ نشده و انسان مومن با این كه از سرمایه اعتماد به نفس برخوردار است؛ اما هرگز خود را بی‌نیاز از خالق نمی‌داند؛ بلكه تدبیر همه امور را در دست قدرت بی‌انتهای پروردگار می‌بیند. در این صورت اعتماد به نفس و توکل با یکدیگر منافات نخواهند داشت و با یکدیگر قابل جمع هستند. و الا اگر انسان را درلوازم اعتماد به نفس خود، مستقل از حق تعالی بدانیم، این معنا در تضاد با توکل خواهد بود.
منابع:
1. آل عمران: 3/ 139.
2. آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، ص 168.
3. همان، ص 78.