پرسش:
خانمی ۵۰ ساله هستم و غرق در مشکلات و رنج‌ها. با همسرم مشکل دارم و ایشان پرخاشگری می‌کند و دست بزن دارد. از روی بچه‌هایم خجالت می‌کشم. چند وقت پیش با معرفی یکی از دوستان به محضر یکی از اساتید اخلاق مشرف شدم و ایشان فرمودند شکرگزار باشید تا مشکلات حل شود. من واقعاً منظور ایشان را نفهمیدم. ساعت‌ها فکر-کردم، ولی متوجه نشدم چه طور یک آدمی که غرق رنج است شکرگزاری کند؟ بابت چه چیزهایی؟ بابت این‌همه مصیبت و غم؟ ممنون که توضیح می‌دهید.
پاسخ:
حوادث و اتفاقاتی که در این دنیا رخ می‌دهد، دو حالت بیشتر ندارد: یا اینکه آن حادثه مطابق خواست و میل ما است، یا برخلاف خواسته و میل ما می‌باشد. رفاه، آسایش، سلامتی جسمی و روحی و چیزهایی از این قبیل که بر وفق مراد ما هستند، نعمت‌اند؛ اما در مقابل: مشکلاتی مثل بی‌کاری، فقر، بیماری و... که برخلاف خواسته و میل ما است، بلا هستند؛ بنابراین خداوند این عالم را طوری خلق کرده که کسی نیست که با هیچ مشکلی مواجه نباشد. به فرموده خدای متعال: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ؛ که ما انسان را در رنج آفریدیم (و زندگی او مملو از رنج‌ها است)». آموزه‌های دینی و اخلاقی به ما توصیه می‌کند که در برابر نعمت‌ها شکرگزار حق‌تعالی باشیم تا با این شکرگزاری نعمت‌ها افزون گردد(۱) و همچنین در برابر مصیبت‌ها صبر پیشه کنیم تا اجر و پاداش مضاعفی نصیب ما گردد.
درهم تنیدگی زندگی با مشکلات:
تمام انسان‌ها، از ابتدای زندگی‌شان، حتی از لحظه انعقاد نطفه در رحم مادر، مراحل و منزل‌های زیادی از دشواری، دردها و رنج‌ها را تجربه می‌کنند تا اینکه وارد این دنیا می‌شوند و بعد از آن هم در دوران کودکی، نوجوانی، جوانی و از همه مشکل‌تر دوران کهن‌سالی و پیری که با انواع رنج‌های جسمی و روحی دست به گریبان هستند.
طبیعت دنیا غیراز این نیست و نباید انتظار غیرازاین را داشت. چون همه این خطوط به یک نقطه منتهی می‌شود و آن پرورش و هدایت و تکامل انسان‌هاست یعنی اینکه انسان در سختی‌ها و مشکلات می‌تواند به اوج کمال برسد، لذا انسان موفق کسی است که در برابر طوفان‌های زندگی که برای هر فردی روزی شروع به وزیدن می‌کند، صبر و شکیبایی داشته باشد و رخوت و ضعف به خود راه ندهد؛ و در همه حال شکرگزار خداوند باشد. دراین باره خداوند به این افراد وعده دوستی داده است. فَمَا وَهَنُوا لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَمَا ضَعُفُوا وَمَا اسْتَکَانُوا وَاللَّهُ یحِبُّ الصَّابِرِینَ؛ آن‌ها (اهل ایمان) هیچ‌گاه در برابر آنچه درراه خدا به آنان می‌رسید، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند)؛ و خداوند استقامت کنندگان شکیبایان را دوست دارد.(۲)
شکرگزاری:
بر اساس آیات قرآن، مؤمن علاوه بر اینکه باید در برابر مشکلات صبر پیشه کند همچنین باید شکرگزار خداوند باشد، چنانکه امام صادق(ع) در احوالات پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید:
پیامبر خدا(ص)هرگاه از چیزی خوشحال می‌شد می‌فرمود: «الحمد للّه علی هذه النعمه (خدا را بر این نعمت سپاس)»؛ و هرگاه امر ناراحت‌کننده‌ای به ایشان می‌رسید می‌فرمود: «الحمد للّه علی کلّ حال (خدا در هر حال ستودنی است)».(۳)
انواع شکر:
مرحوم مجلسی; نقل می‌کند که در هر بلا و مصیبتی پنج نوع شکر است:
۱- هر مصیبتی دافع مصیبت بزرگ‌تر از خود است، چنانچه گاهی مردن مرکب دافع مردن خود انسان است و جای شکرش باقی است.
۲- هر بلائی موجب کفاره گناه یا رفعت درجه می‌شود، پس سزاوار شکر است.
۳- مصیبت و بلای دنیوی در برابر بلای دینی کوچک و سبک است چنان که مردی کور و جذامی و پیس و فلج در زمان حضرت عیسی می‌گفت خدا را شکر که مرا به بلاء بیشتر مردم گرفتار نکرد، چون حضرت عیسی از او توضیح خواست گفت: بزرگ‌ترین بلاها بلای کفر و بی‌ایمانی است که من ندارم.
۴- هر بلائی در لوح محفوظ نوشته و مقدر است و ناچار بر سر-انسان خواهد آمد، چون آمد و گذشت باید خدا را شکر کرد.
۵- هر بلائی موجب ثواب آخرت و رفتن محبت دنیا از دل است و آن سزاوار شکر است.(۴)
چرایی شکرگزاری در مصیبت‌ها:
در اینجا سؤالی به ذهن می‌آید و آن اینکه چرا انسانی که غرق در-مشکلات و مصیبت‌ها است، نه تنها نباید جزع وفزع کند، بلکه باید به خاطر این مصیبت خدا را نیز شاکر باشد؟
در پاسخ باید عرض کرد: کسانی که به این اندازه از شناخت و-معرفت رسیده‌اند، می‌دانند که خداوند از مادر نسبت به او مهربان‌تر و دلسوزتر است، می‌فهمند که این بلا و مصیبتی که در آن قرارگرفته‌اند خیروبرکتی در آن نهفته است. لذا از این فرصت به‌عنوان سکوی پیشرفت در امور معنوی و رسیدن به کمال (قرب الهی) استفاده می‌کنند. چنانکه این مطلب در زندگی پیامبران و-معصومین: به وضوح قابل مشاهده است. البته نمونه بارزتر آن در واقعه کربلا است. امام حسین(ع) با تمام مصیبت‌ها و رنج‌هایی که از طرف دشمنان برایش به وجود آمده بود تا هنگام شهادت، شکرگزار خداوند بود و زبانش به ذکر خدا مشغول بود. «الهی رِضاً بِقَضائِکَ و تَسْلیماً لِامْرِکَ وَ لا مَعْبودَ سِواکَ یا غِیاثَ الْمُستَغیثین؛(۵) الهی راضی‌ام به آنچه برای من می‌خواهی و تسلیم امر توأم و ای فریادرس دادخواهان، معبودی جز تو نمی‌یابم».
همچنین حضرت زینب(س) در مقابل این‌همه مصیبت‌هایی که با آن مواجه شد. چون به این معرفت و شناخت رسیده بود که این‌همه محنت و رنج‌ها، در مسیر کمال او و رضای خداوند بزرگ است؛ و-همه این مصیبت‌ها درواقع نعمتی از سوی پروردگار عالم است که به ایشان ارزانی شده بود. به همین علت حضرت در پاسخ ابن زیاد، فرمودند: «ما رَاَیتُ اِلاّ جَمیلا؛ من به‌جز زیبایی چیزی ندیدم».(۶)
شکرگزاری و رشد:
شکرگزاری، سپاسگزاری و ادای شکر نعمت نیروی قدرتمندی است برای دریافت نعمت‌های بیشتر و پیشرفت و رشد والاتر! چنانکه قرآن می‌فرماید: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَلَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ؛(۷) اگر شکرگزاری کنید، شما را توسعه می‌دهیم (رشد می‌کنید) و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است»! البته لازم به ذکر است انسان در مقام طاعت و بندگی، هر مقدار هم تلاش و کوشش کند، نمی‌تواند آن‌گونه که حق خداوند است شکر نعمات الهی را به‌جای بیاورد. «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللّهِ لاتُحْصُوها؛(۸) و اگر بخواهید که نعمت‌های خدا را شماره کنید هرگز نتوانید».
چنانکه سعدی در اول کتاب گلستانش می‌گوید:
منّت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر-اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می‌رود ممدّ حیات است و چون برمی‌آید مفرّح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمتی شکری واجب.
از دست و زبان که برآید کز عهده شکرش به درآید
پس به خاطر نعمت‌هایی که در حال حاضر داری خدا را شکر کن تا خداوند به خاطر این شکرت، نعمت‌های دیگری به شما ارزانی دارد.
نتیجه:
انسان بعد از خلقت و با کسب علم و معرفت به سمت کمال (قرب الهی) گام برمی‌دارد و همواره کمال‌گرا است و درراه به کمال رسیدن باید سختی دید و با آن‌ها جنگید. چون خداوند راه رسیدن به کمال و سعادت را با سختی همراه کرده است نه در نعمت و خوشی. لذا در آموزه‌های دینی توصیه شده که در صورت بروز-مصیبت صبر پیشه کنید و شکرگزار نعمت‌های موجود حق‌تعالی باشید. چون شکر نعمت و صبر بر بلایا، آثار بسیار زیادی برای انسان دارند؛ که ملموس‌ترین آن‌ها، افزونی نعمت‌های الهی و رشد روحی و معنوی است. به همین جهت، کسی که شکرگزار خدا نباشد و در برابر مصیبت‌ها و بلاها صبر نکند زندگی را برای خودش سخت‌تر می‌کند؛ یعنی نه تنها مشکلات او حلّ نمی‌شود، بلکه این مشکلات مضاعف می‌گردد. از طرفی شکرگزاری به آدمی آرامش می‌دهد چون روی داشته‌ها تمرکز کرده است.
پی‌نوشت‌ها:
۱. سوره ابراهیم، آیه ۷.
۲. سوره آل‌عمران، آیه ۱۴۶.
۳. شیخ کلینی، الکافی، مصحح: غفاری علی‌اکبر و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ ق، ج۲، ص۱۹ و ۹۷. (عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِذَا وَرَدَ عَلَیهِ أَمْرٌ یسُرُّهُ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی هَذِهِ النِّعْمَهِ وَ إِذَا وَرَدَ عَلَیهِ أَمْرٌ یغْتَمُّ بِهِ قَالَ- الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی کُلِّ حَالٍ).
۴. شیخ کلینی، ترجمه اصول کافی، مترجم: مصطفوی، سید جواد، تهران، کتاب فروشی علمیه اسلامیه، ۱۳۶۹، ج۳، ص۱۵۳.
۵. مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات سوره، ۱۳۶۳، ج۱، ص-۱۵۷، به نقل از مقتل الحسین، مقرم، ص۳۵۷.
۶. ر.ک: مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ ق، ج۴۵، ص۱۱۵.
۷. سوره ابراهیم، آیه ۷.
۸. سوره نحل، آیه ۱۸.
موضوع: