قطعا نماز منحصر در چند عمل فیزیکی و چند ورد زبانی نیست. بلکه انسانی که دارای دو جهت جسمانی و روحانی است، باید در عین حرکات جسمانی خود، در عالم معنا نیز سیر کند. از همین روست که هر عملی، متناسب معنایی ظریف است که باید عمل را از عادت دور داشت و همیشه مقرون آن معانی بلند قرار داد.
سجده بر خاک، یعنی بلندترین قسمت بر بدن، بر خوارترین شی نهاده شود، تا نهایت خضوع در جسم محقق شود و این خضوع در دل نیز تحقق بیابد.
« غزّالى مى گوید: سر به سجده بگذار، كه آن عالى ترین درجات فروتنى است، و عزیزترین اعضاى خود را كه صورت است بر خوارترین اشیا كه خاك است بنه، اگر بتوانى میان پیشانى و خاك حایلى قرار مده تا سجده ات بر زمین باشد، چه این به فروتنى نزدیكتر، و بیشتر گویاى ذلّت تو در برابر خالق متعال است، و چون خویشتن را در مقام ذلّت درآوردى، بدان كه نفس خویش را در جایگاه مناسب خودش قرار داده اى و فرع را به اصلش باز گردانیده اى، زیراتو از خاك آفریده شده اى و به آن باز گردانیده مى شوى. در این حال یاد عظمت حقّ تعالى در دل تازه كن و بگو: سبحان ربى الاعلى و با تكرار این ذكر بر آن تأكید كن، چه یك بار گفتن اثرش ضعیف است. در آن هنگام كه دلت نرم و درونت پاك شد باید امیدت به رحمت پروردگار قوّت گیرد، زیرا رحمت او ضعف و ذلّت را شامل مى شود نه تكبّر و سرمستى را.>>(1)
« هشام به امام صادق (علیه السلام) عرض كرد: مرا از آن چه كه سجود بر آن جایز است و آنچه كه سجود بر آن جایز نیست، آگاه كن. حضرت فرمود: سجده جایز نیست مگر بر زمین یا آنچه كه زمین برویاند. ـ مگر آن چه كه خوردنی و پوشیدنی باشد ـ هشام گفت: فدایت شوم، علت آن چیست؟
حضرت فرمود: چون سجود، خضوع برای خدای عزوجل است، پس جایز نیست بر آنچه كه خورده می‌شود و پوشیده می‌شود انجام شود; زیرا دلبستگان به دنیا، بندگان آنچه هستند كه می‌خورند و می‌پوشند، حال كه سجده كننده در سجودش در عبادت خداست، پس جایز نیست كه پیشانی‌اش را در سجود بر معبود دلبستگان دنیا كه به غرور آن فریفته شده‌اند، بگذارد»(2)
همچنین می توان دایره معانی را گسترش داد و سجده را نه بر هر خاکی، بلکه بر تربت پاک سید الشهداء به جای آورد. تا نهایت خشوع انسان، با نهایت ایثارها گره بخورد و انسان در این معنا مستقر شود که هر چه دارد، باید در مقابل مولای خویش نثار کند.
سجده بر تربت پاک سید الشهداء، آنچنان عظیم است که امام صادق(علیه السلام) فرموده اند: سجده بر تربت حسین(علیه السلام) حجاب هاى هفتگانه را بر طرف كند.(3)
(1) راه روشن، جلد۱، ص: ۶۰۶.
(2). من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص: ۲۷۲.
(3) مكارم الأخلاق-ترجمه میر باقرى، ج۲، ص: ۷۲