سؤال:
چگونه می‌توان امر به معروف و نهی از منکر داشت، در حالی که تأثیرگذار نیست؟
پاسخ:
امر به معروف و نهی از منکر مسؤولیت بزرگی است که باید با ظرافت خاص انجام گیرد. طبیعی است که اگر این فریضه الهی به طور شایسته عملی نگردد، چه بسا اثر معکوس خواهد داشت. از این رو اسلام آداب و شرایط خاصی را برای امر به معروف و نهی از منکر در نظر گرفته است که شخص ابتدا باید از آن‌ها آگاهی داشته باشد. شرایط امر به معروف در توضیح المسایل حضرت امام (قدس سره) بیان شده است، اما مهم‌ترین آداب آن عبارتند از:
1. حُسن برخورد:
قرآن مجید خطاب به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «ای پیغمبر! به بندگانم بگو که با مردم با نیکوترین وجه صحبت نمایند» (1) خداوند از حضرت موسی (علیه السلام) می‌خواهد با فرعونی که ادعای خدایی دارد با نرمی و ملاطفت تکلم کند و به ایشان بگوید: آیا میل داری که پاکیزه شوی؟ آیا می‌خواهی تو را به راه خداوند هدایت کنم تا به درگاه او خاشع شوی؟ (2)
هرگز نمی‌توان با خشم و خشونت جوانی را از گناه باز داشت. روح جوان بسیار آسیب‌پذیر است و در برابر برخورد قهر آمیز واکنش نشان می‌دهد؛ از این رو باید مواظب بود تا لطمه ای به شخصیت افراد وارد نشود. استفاده از جملاتی مانند «این عمل در شأن شما نیست» و «شأن شما بالاتر از این‌ها است»، «شما سرمایه‌های این مملکت هستید و جامعه و تاریخ به شما امید دارد» بسیار مؤثر است. امام خمینی (قدس سره) در این باره می‌فرماید: سزاوار است آمر به معروف و ناهی از منکر، در امر و نهی خود و مراتب انکارش، چون طبیبی دلسوز و پدری مهربان که مصلحت مرتکب را رعایت می‌کند باشد و انکارش بر او خصوصاً و بر امت عموماً لطف و رحمت باشد. (3)
2. جلب اعتماد:
امر به معروف و نهی از منکر در صورتی با موفقیت انجام می‌گیرد که اعتماد طرف مقابل جلب شود. بدون جلب اعتماد نمی‌توان در شخصی نفوذ کرد، از این رو امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: «دل‌های مردم وحشی است، پس هر کسی بتواند با آن‌ها الفت برقرار کند، به او روی خواهند آورد» (4) برای این کار باید به خطاکار شخصیت داد و از به کار بردن الفاظ تحقیرآمیز خودداری کرد.
3. در نظر گرفتن وضع روحی و روانی:
در اجرای صحیح امر به معروف و نهی از منکر باید شرایط مخاطب را در نظر گرفت. اگر عصبانی است نمی‌توان نصیحت کرد. امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: «برای دل‌های آدمیان، علاقه و قابال و گاهی تنفر و ادبار است هنگامی که می‌خواهید کاری را انجام دهید از طریق علاقة اشخاص وارد شوید زیرا هنگامی که کسی را مجبور بر کاری کنید نابینا می‌شود» (5) یعنی خود را به کوری و کری می‌زند.
4. محترم شمردن عقاید افراد:
دختر خانمی که لباس مبتذل پوشیده و یا جوانی که سر و وضع خاصی دارد،این‌ها را ارزش تلقی می‌کند و نشانة شخصیت می‌داند. اگر چه از دید ما این نظریه باطل است؛ اما باید توجه داشت که توهین کردن به عقیده و نظر آن‌ها توهین به همة وجودشان خواهد بود.
حتماً می‌دانید وجوب امر به معروف و نهی از منکر شرایطی داردو از جمله:
1. خود آمر و ناهی از آن چه می‌خواهد نهی کند و یا ارشاد کند آگاهی داشته باشد.
2. بداند حرفش اثر دارد.
3. این که برای خودش و خانواده و بستگانش ضرر جانی و مالی و آبرویی و ... نداشته باشد.
در هر صورت باوجود چنین شرایطی:
اولاً: در میان جمع و افرادی که طرف پیش آن‌ها آبرو و حیثیت دارد نباشد.
ثانیاً: با زبان نرم و لطیف با او برخورد کند. وقتی حضرت موسی به مقام نبوت رسید از طرف خداوند مأموریت پیدا کرد به اتفاق برادرش هارون پیش فرعون بروند و او را امر به معروف و نهی از منکر کنند خداوند به آن‌ها فرمود: وقتی پیش او رفتید با خشونت برخورد نکنید با زبان خوش و شیرین به او متذکر شوید. «اذهبا الی فرعون انه طغی و قولا له قولاً لیناً» (6)
و ثالثاً: ابتدا به صورت کنایه و غیر مستقیم به او متذکر شوید.
منابع:
1. اسراء: 17/ 53.
2. نازعات: 79/ 18 ـ 19.
3. خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، ج1، ص 481.
4. موسوی، سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 47.
5. نهج البلاغه، حکمت 193.
6. طه: 20/ 43.