پرسش:
آیا مادر امام سجاد (علیه‌السلام)، یک ایرانی و شاهزاده است؟
پاسخ:
دربارۀ مادر امام سجاد (علیه‌السلام)، چند نکته محل بحث است:
1- نام او چه بوده است؟
2- آیا ایرانی بوده؟
3- آیا شاهزاده بوده؟
برای ایشان نام‌های متعدّدی بر شمرده شده که البتّه بسیاری از این نام‌ها در واقع، گونه‌های مختلف یک نام‌اند و برخی نیز تصحیف شده یا مخفّف شده یا ترجمه شدۀ یکدیگرند؛ مانند: شهربانو و شهربانویه و شهربان و شهربانوا؛ و یا شاه زنان و شه زنان؛ و سیدة النساء. اختلافات دیگر نیز ممکن است به دلیل تغییر نام ایشان در مراحل مختلف زندگی باشد؛ چنان که طبق نقلی، امام علی (علیه‌السلام) نام او را از «شاه زنان» به «شهربانو» تغییر داد؛ و برخی نیز احتمالاً لقب ایشان هست که با نام اشتباه شده است.(۱) این اختلافات و احتمالات دربارۀ نام دیگر مادران ائمه ( علیهم السلام )نیز کم و بیش وجود دارد.
نکتۀ دیگر این است که آیا ایشان ایرانی هست؟ و اگر ایرانی بوده، آیا از شاهزادگان ایرانی می‌باشد؟
با توجه به گزارش‌های متعدّدی که در منابع مختلف وجود دارد، ایرانی بودنِ آن بانوی گرامی جای تردید ندارد؛ چنان که مهم‌ترین نام‌هایی هم که برای ایشان نقل شده (شهربانو و شاه زنان)، همگی فارسی‌اند و از ایرانی بودن صاحب نام حکایت دارند. امّا این که او یک شاهزاده باشد، محل اختلاف است. طبق برخی نقل‌ها، او نوۀ خسرو پرویز هست و طبق برخی دیگر از نقل‌ها او از اعضای خانوادۀ مرزبان مرو هست. امّا مشهورترین قول دربارۀ آن بانوی گرامی، این است که او شهربانو دختر یزدگرد (آخرین پادشاه ساسانی) است. امّا این قول از نظر علمی، مسلّم نیست و برخی از تاریخ پژوهان با توجّه به قرائن و شواهد تاریخی، پذیرش آن را با اشکالات بسیاری رو به رو می‌دانند.(۲)
در مجموع می‌توان گفت: مادر امام سجاد (علیه‌السلام) بانویی ایرانی هست که در جنگ اسیر شده و به عنوان کنیز وارد خانوادۀ اهل بیت می‌شود. سپس به همسری امام حسین (علیه‌السلام) در می‌آید و این افتخار را می‌یابد که گوهر وجود امام سجاد ( علیه السلام ) را در صدف خویش بپرورد. او به احتمال قوی از بزرگ زادگان هست و به خاندانی صاحب نام (که چه بسا از خاندان‌های ساسانی باشد) تعلّق داشته؛ ولی این که شاهزاده هست، هرچند مشهور و محتمل است، قطعی نیست.(۳)
پی‌نوشت‌ها:
۱. ر.ک: محمد محمدی ری شهری و همکاران، دانش نامۀ امام حسین (علیه‌السلام) بر پایۀ قرآن و حدیث و تاریخ، سازمان چاپ و نشر دارال حدیث، قم، چاپ سوم، ۱۳۸۸ شمسی (نسخۀ عربی فارسی)، ج۱، ص۲۵۹ ۲۶۷.
۲. برای نقد این قول، ر.ک: دکتر سید جعفر شهیدی، زندگانی علی بن الحسین (علیه‌السلام)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۶۵ شمسی، ص۲۷ ۲۹؛ مهدی پیشوایی، پرسش‌ها و پاسخ‌های تاریخی، به کوشش یدالله حاجی‌زاده، نشر معارف، چاپ اوّل، ۱۳۹۳ شمسی، ص۲۱۳.
۳. ر.ک: رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، انتشارات انصاریان، قم، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ شمسی، ص۲۵۸ ۲۵۹.