پرسش:
اعمال و فضیلت‌های ماه رجب چیست؟ چه مناسبت‌هایی در این ماه قرار دارد؟
پاسخ:
فضیلت و اعمال ماه رجب
ماه رجب ازجمله ایامی است که ائمه اطهار علیهم‌السلام در خصوص فضیلت آن و اعمالی که در این ماه از ثواب خاصی دارند، مطالبی را بیان نمودند .
مقدمه:
خداوند متعال برای برخی از ایام فضیلت خاصی قرار داده است؛ ماه رجب ازجمله ایامی است که ائمه اطهار علیهم‌السلام در خصوص فضیلت آن و اعمالی که در این ماه از ثواب خاصی دارند، مطالبی را بیان نمودند که به گوشه‌ای از این روایات اشاره می‌گردد:
فضیلت ماه رجب
جایگاه خاص ماه رجب در میان ماه‌های دیگر به‌اندازه است که در روایتی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) فرمود:
آگاه باشید که رجب ماه خداست و آن ماه بسیار بزرگی است. این ماه «اصم» نامیده شد؛ بدان سبب که هیچ ماهی در فضیلت و حرمت در نزد خدا با او برابری نمی‌کند.(۱)
پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله) ماه رجب را «ماه اَصَبّ» نامیده است، زیرا رحمت خدا در این ماه بر امّت فرومی‌ریزد.(۲)
از ابن عباس نقل است که: هرگاه ماه رجب می‌آمد، رسول خدا(صلی الله علیه و اله) مسلمانان را دور خود جمع می‌کرد و میان آن‌ها می‌ایستاد. آنگاه خطبه می‌خواند، حمد و ثنای الهی را به‌جای می‌آورد و صلوات بر انبیای گذشته می‌فرستاد و می‌فرمود: ای مسلمانان، ماه بسیار بزرگ و بابرکتی بر شما سایه انداخته است یعنی ماه رجب و آن ماهی است که در آن، رحمت خدا بر کسی که خدا را عبادت کند، فرومی‌ریزد؛ بدان شرط که مشرک و بدعت گزار نباشد. آگاه باشید که در ماه رجب، شبی است که هر که خواب را در آن، بر خود حرام کند و به عبادت خدا بپردازد، خدا بدنش را بر آتش حرام می‌کند و هفتاد هزار ملک با او مصافحه می‌کنند و برایش تا رجب بعد آمرزش می‌طلبد.(۳)
اینکه آن شب نامعلوم که در ذیل خبر ذکر شد، چه شبی است، علما با استفاده از اخبار دیگر، چهار احتمال داده‌اند: احتمال دارد مراد، شب اول ماه رجب باشد و یا شب جمعه اول رجب که به لیلة الرغائب موسوم است. نیز احتمال دارد مراد، نیمه رجب و یا بیست و هفتم رجب باشد.(۴)
ثواب فراوان اعمال در ماه رجب
خداوند متعال در ماه رجب ثواب‌های زیادی را برای اعمال قرار داده است؛ در روایتی پیامبر گرامی می‌فرماید: خدای متعال، در آسمان هفتم، فرشته‌ای به نام «داعی» قرار داده است. هرگاه ماه رجب فرارسد، آن فرشته دعوت‌کننده، هر شب تا به صبح گوید: خوشا به حال كسانی كه به ذكر الهی مشغول‌اند; خوشا به حال كسانی كه با میل و رغبت تمام، رو به‌سوی درگاه خدا آرند؛ و خداوند می‌فرماید: من هم‌نشین كسی هستم كه با من هم‌نشین باشد و مطیع كسی هستم كه فرمان مرا ببرد و آمرزنده‌ام كسی را كه از من طلب آمرزش كند. این ماه رجب ماه من، بنده هم بنده من و رحمت هم از آن من است; هركس مرا در این ماه بخواند، پاسخ مثبت دهم; و هركس از من چیزی بخواهد، به او عطا كنم; و هركس از من هدایت جوید، هدایتش كنم.(۵)
در این روایت خداوند علاوه بر اعطای ثواب‌های فراوان به جایگاه عابدان و ذاکران و دعاکنندگان در ماه رجب اشاره می‌نماید.
فضیلت صدقه در ماه رجب
و از حضرت امیر مؤمنان علی(علیه السلام) نقل است که:
هر کس در ماه رجب صدقه بدهد، خداوند روز قیامت در بهشت او را به ثوابی گرامی می‌دارد که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به خاطر بشری خطور نکرده است.(۶)
فضیلت روزه در ماه رجب
از امام رضا(علیه السلام) نیز روایت‌شده است:
هر که به اشتیاق ثواب، روز اول ماه رجب را روزه بدارد، خدای عزوجل، بهشت را بر او واجب گرداند؛ هر که روز وسط رجب را روزه بدارد، می‌تواند دو قبیله (پرجمعیت) مانند ربیعه و مضر را شفاعت کند؛ و هر که روز آخرش را روزه بدارد، خدای عزوجل او را از پادشاهان بهشت گرداند و شفاعتش را درباره پدر، مادر و هم بستگان و آشنایان و همسایگان بپذیرد، گرچه در میان آن‌ها مستحقان دوزخ باشند.(۷)
دفع عذاب قبر و روزه ماه رجب
در روایتی از پیامبر گرامی اسلام از زبان شخصی به نام ثوبان این‌چنین آمده است که: با رسول خدا(صلی الله علیه و اله) در قبرستان بودیم. حضرت ایستاد و گذشت و دوباره ایستاد. عرض کردم: یا رسول‌الله، چرا این‌گونه رفتار می‌کنید؟ پس آن حضرت گریه شدیدی کرد، ما هم گریه کردیم. آنگاه فرمود: ای ثوبان، صدای ناله اهل عذاب را شنیدم. بر آن‌ها رحم کردم، دعا کردم و خداوند عذاب آن‌ها را تخفیف داد. سپس فرمود: ای ثوبان! اگر کسانی از اهل این قبرستان که در عذاب‌اند، یک روز از ماه رجب را روزه گرفته بودند و یک‌شب را تا صبح قیام می‌کردند و به عبادت می‌پرداختند، در قبرها معذب نمی‌شدند.(۸)
دفع سکرات موت و عذاب قبر و هول قیامت با روزه ماه رجب
شخصی به نام سالم نامی که از صحابه حضرت صادق(علیه السلام) بود، می‌گوید: چند روزی از ماه رجب باقی‌مانده بود که خدمت آن حضرت مشرف شدم. فرمود: ای سالم، آیا چیزی از این ماه را روزه گرفته‌ای؟ عرض کردم: خیر. فرمود: آن‌قدر ثواب از تو فوت‌شده که مقدار آن را تنها خدا می‌داند! سپس فرمود: همانا رجب، ماهی است که خداوند او را فضیلت داده و بسیار احترام کرده و کرامت آن را برای روزه‌داران واجب ساخته است. سالم گوید: عرض کردم: یا بن رسول‌الله، اگرچند روزی باقی‌مانده از این ماه راه روزه بدارم، به مقداری از ثواب‌های آن می‌رسم؟ فرمود: ای سالم! هر که یک روز از آخر این ماه را روزه بدارد، خدا ایمن می‌گرداند او را از سختی سکرات مرگ و هول قیامت و عذاب قبر(۹)
نماز سلمان در ماه رجب:
رسول خدا(صلی الله علیه و اله) فرمود: ای سلمان، هر مرد و زن مؤمن که در ماه رجب سی رکعت نماز بخواند و در هر رکعت پس از حمد سه مرتبه «قل هو الله احد» و سه مرتبه سوره «قل یا ایها الکافرون» را قرائت کند، خداوند هر گناهی را که در پیری و جوانی کرده است، از نامه عمل او محو می‌کند و ثواب کسی را که در تمام آن ماه، روزه گرفته باشد، به او عطا می‌کند و تا سال آینده نام او را از نماز گزارندگان می‌نویسد و در هرروز از آن ماه، ثواب شهیدی از شهدای بدر برای او باشد و خداوند میان او و آتش فاصله انداخته و به عدد هر رکعت، ثواب هزارهزار رکعت در نامه عمل او می‌نویسد و او از پل صراط به‌سلامت رد می‌شود؛ و طریقه نماز این است که: ده رکعت روز اول، ده رکعت روز نیمه و ده رکعت در روز آخر ماه رجب به‌جا آورد، هر دو رکعت به یک سلام و بعد از هر دو رکعت، دست‌ها را به آسمان بلند و چنین دعا کند: لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیكَ لَهُ- لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ یحْیی وَ یمِیتُ وَ هُوَ حَی لَا یمُوتُ بِیدِهِ الْخَیرُ وَ هُوَ عَلی كُلِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ اللَّهُمَّ لَا مَانِعَ لِمَا أَعْطَیتَ وَ لَا مُعْطِی لِمَا مَنَعْتَ وَ لَا ینْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْكَ الْجَد.(۱۰)
اعمال مشترک این ماه
تعداد این اعمالی که مخصوص روز معینی نیست، بلکه در تمام ماه انجام می‌شود، زیاد است ازجمله:
در تمام ماه رجب، این دعا را بخواند: یا مَنْ یمْلِکُ حَوآئِجَ السّآئِلینَ، ویعْلَمُ ضَمیرَ الصّامِتینَ، لِکُلِّ مَسْئَلَه؛ ای که مالک حاجات خواستارانی و ای که نهاد خاموشان دانی برای هر خواسته‌ای، مِنْکَ سَمْعٌ حاضِرٌ وَجَوابٌ عَتیدٌ. اللّهُمَّ وَمَواعیدُکَ الصّادِقَهُ واَیادیکَ الفاضِلَهُ؛ از جانب تو گوشی شنوا و پاسخی آماده است خدایا به‌حق وعده‌های راستت و نعمت‌های بسیار، وَ رَحْمَتُکَ الواسِعَهُ فَاَسْئَلُکَ اَنْ تُصَلِّی عَلی مُحَمَّد وَآلِ محمد؛ و رحمت وسیعت از تو خواهم که درود فرستی بر محمّد و آل محمد، واَنْ تَقْضِی حَوائِجی لِلدُّنْیا وَالاْخِرَهِ، اِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیء قَدیرٌ؛ و حوایج دنیا و آخرتم را برآوری که به‌راستی تو بر هر چیز توانایی.(۱۱)
همچنین رسول خدا(صلی الله علیه و اله) فرموده‌اند: هر کس در ماه رجب ۱۰۰ مرتبه بگوید «أَسْتَغْفِرُ اللّهَ الَّذِی لا إلهَ إِلاّ هُوَ، وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ أَتُوبُ إِلَیهِ» و در پایان صدقه‌ای بدهد، خداوند کارش را به رحمت و مغفرت پایان دهد و هر کس ۴۰۰ مرتبه آن را بگوید فضیلت شهیدان را دارد.(۱۲)
همچنین ایشان فرمودند: کسی که در ماه رجب هزار مرتبه «لا اِلهَ اِلاَّ اللّه» بگوید، خداوند برای او حسنات فراوانی می‌نویسد.(۱۳)
در روایتی آمده است: «هر کس در ماه رجب، در وقت صبح، ۷۰ مرتبه و شبانگاه نیز ۷۰ مرتبه بگوید اَسْتَغْفِرُ اللّهَ وَ أَتُوبُ اِلَیهِ و پس‌ازآن، دست‌ها را بلند کند و بگوید أَللّهُمَّ اغْفِرْ لی وَ تُبْ عَلَی اگر در همان ماه رجب بمیرد، خداوند از او راضی خواهد بود…».(۱۴)
«سید بن طاووس» در «اقبال» فضیلت فراوانی برای خواندن سوره «قل هو الله احد» در ماه رجب نقل کرده است. ازجمله از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) روایت کرده است که هر کس با نیت پاک در ماه رجب، ۱۰ هزار مرتبه سوره «قل هو الله احد» را بخواند، وارد عرصه قیامت شود درحالی‌که از گناه پاک باشد مانند روزی که از مادر متولدشده است و ۷۰ فرشته به استقبال او می‌آیند و به وی بشارت بهشت را می‌دهند.(۱۵)
همچنین آن حضرت فرمود: هركس صدبار «قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ» بخواند، او و فرزندان و خاندان و همسایگانش مبارك و پر خیروبرکت می‌گردند و هركس آن را در ماه رجب بخواند، خداوند متعال دوازده كاخ آراسته به مروارید و یاقوت در بهشت برای او بنیان می‌نهد و یک‌میلیون عمل نیك برای او می‌نویسد، سپس می‌گوید: بندۀ مرا ببرید و آنچه را كه برای او مهیا كرده‌ام به او نشان دهید. ده هزار قهرمان كه كارگزار جایگاه سكنای او در بهشت هستند، می‌آیند و در یک‌میلیون كاخ از مروارید و یک‌میلیون كاخ از یاقوت سرخ را به روی آنان می‌گشایند، به‌گونه‌ای كه همۀ آن كاخ‌ها به مروارید و یاقوت و پارچه‌های زیبا و جواهرآلات آراسته‌شده‌اند و توصیف‌كنندگان از وصف آن عاجزند و جز خداوند -تبارك و تعالی-از آن اطلاع ندارد. هنگامی‌که شخص آن كاخ‌ها را می‌بیند، سرگشته می‌گردد و می‌گوید: این برای كدام‌یك از پیامبران است؟ گفته می‌شود: برای هركس كه «قُلْ هُوَ اَللّهُ أَحَدٌ» خوانده است.(۱۶)
در روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و اله) نقل‌شده است که آن حضرت فرمود: «هر کس یک روز از ماه رجب را روزه بدارد و چهار رکعت نماز بگزارد (هر دو رکعت با یک سلام) و در رکعت اول ۱۰۰ مرتبه «آیه‌الکرسی» بخواند و در رکعت دوم ۲۰۰ مرتبه «قل هو الله احد»، پیش از مردن جای خود را در بهشت می‌بیند و یا دیگری جای او را ببیند (و برای او توصیف کند).(۱۷)
برخی از ادعیه دیگر هم در منابع ذکرشده که توسط مرحوم محدث قمی در کتاب مفاتیح‌الجنان جمع‌آوری‌شده است. برای بهره‌مندی از این سفره پرفیض الهی می‌توان از این ادعیه بهره برد.
مناسبت‌های ماه رجب
مشروح تقویم و اعمال ماه رجب بنا بر منابع دینی به این شرح است:
روز اول: مطابق بعضی از روایات، روز ولادت امام محمدباقر(ع) در سال ۵۷ هجری
روز سوم: روز شهادت امام علی النقی(ع) در سال ۲۵۴ هجری
روز دهم: روز ولادت امام محمدتقی(ع) طبق بعضی از روایات
روز سیزدهم: روز ولادت امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) در داخل کعبه؛ ۱۲ سال قبل از بعثت رسول خدا(ص)
روز پانزدهم: مطابق برخی از نقل‌ها، روز وفات حضرت زینب کبری(س) در سال ۶۳ هجری
روز هجدهم: روز وفات جناب ابراهیم، فرزند رسول خدا(ص)
روز بیست و پنجم: روز شهادت امام موسی بن جعفر(ع) در سال ۱۸۳ هجری
روز بیست و ششم: مطابق روایتی، روز وفات حضرت ابوطالب(ع)
روز بیست و هفتم: بعثت پیامبر گرامی اسلام(ص)
نتیجه:
فضایل ماه رجب بسیار است و اعمال زیادی در کتب ادعیه معتبر برای این ماه ذکرشده است، لذا می‌توان با بهره بردن از این فرصت، خود را به خداوند نزدیک و از ماه شعبان و ماه رمضان بهره بیشتری کسب نمود.
پی‌نوشت‌ها:
۱. ابن‌بابویه، محمد بن علی. الأمالی (للصدوق)، كتابچی، تهران، ص۵۳۴
۲. ابن‌بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، نشر جهان، تهران، ج۲، ص۷۱
۳. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی بحار الأنوار (ط - بیروت)،دار إحیاء التراث العربی، ج۹۴، بیروت، ص۴۷.
۴. برگرفته از: سید محمود طاهری، ماه عجب (فضیلت ماه رجب)مجله موعود مرداد ۱۳۸۵، شماره ۶۶.
۵. ابن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال (ط - القدیمة،دار الكتب الإسلامیه، تهران)، ج۲، ص: ۶۲۸.
۶. ابن‌بابویه، محمد بن علی. الأمالی (للصدوق)، كتابچی، تهران، ص۵۴۲
۷. فضائل الأشهر الثلاثة، ابن‌بابویه، محمد بن علی، کتاب‌فروشی داوری، قم، ص: ۱۸
۸. ابن‌بابویه، محمد بن علی. الأمالی (للصدوق)، كتابچی، تهران، ص۱۰.
۹. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی بحار الأنوار (ط - بیروت)،دار إحیاء التراث العربی، ج۹۴، بیروت، ص۴۷
۱۰. طوسی، محمد بن الحسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، ج۲، ص: ۸۱۸
۱۱. همان، ص۸۰۱
۱۲. ابن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال (ط - القدیمة،دار الكتب الإسلامیه، تهران)، ج۲، ص: ۶۴۸.
۱۳. همان، ص: ۶۲۹.
۱۴. عمان، ص۶۴۸.
۱۵. همان.
۱۶. همان.
۱۷. همان، ص۶۳۷.