سؤال:
منظور از «و هو مؤمن» در آیه 19 اسراء چیست؟
متن آیات کریمه:
«مَنْ كانَ يُريدُ الْعاجِلَةَ عَجَّلْنا لَهُ فيها ما نَشاءُ لِمَنْ نُريدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ يَصْلاها مَذْمُوماً مَدْحُوراً ، وَ مَنْ أَرادَ الْآخِرَةَ وَ سَعى لَها سَعْيَها وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِكَ كانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً ، كُلاًّ نُمِدُّ هؤُلاءِ وَ هَؤُلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَ ما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُوراً» (1)
ترجمه:
آن كس كه (تنها) زندگى زودگذر (دنيا) را مىطلبد، آن مقدار از آن را كه بخواهيم ـ و به هر كس اراده كنيم ـ مىدهيم سپس دوزخ را براى او قرار خواهيم داد، كه در آتش سوزانش مىسوزد در حالى كه نكوهيده و رانده (درگاه خدا) است. و آن كس كه سراى آخرت را بطلبد، و براى آن سعى و كوشش كند ـ در حالى كه ايمان داشته باشد ـ سعى و تلاش او (از سوى خدا) پاداش داده خواهد شد. هر يک از اين دو گروه را از عطاى پروردگارت، بهره و كمک مىدهيم و عطاى پروردگارت هرگز (از كسى) منع نشده است.
تفسیر کوتاه آیات:
خدای سبحان در این آیات کریمه از دو گروه نام می‌برد: طالبان دنیا و طالبان آخرت! گروه اول، دنیا را هدف نهایی زندگی گرفته و تمام ذهن و فکر و تلاششان را صرف آن می کنند! خداوند متعال می‌فرماید: از این دسته، عده محدودی به برخی از مواهب دنیایی خواهند رسید! اما چون تمام همّ و غمشان را متوجه همین چند روزه دنیا کرده‌اند، بنابراین در آخرت دست خالی و بیچاره خواهند بود!
اما گروه دوم، کسانی هستند که با اراده ای قوی و کوششی پی‌گیر، برای سعادت آخروی خویش تلاش می‌کنند! آنان دنیا را تجارت خانه و مزرعه آخرت دانسته و از آن، به عنوان وسیله ای برای کسب مواهب آخرتی و رضای پروردگار استفاده می‌کنند. آنان به دنیا به عنوان هدف نهایی نگاه نمی‌کنند و با همت بلندی که دارند، هرگز خود را به آن راضی نمی‌نمایند! این دسته از افراد در حالی که ایمان داشته باشند، به مواهب بزرگ آخرتی خواهند رسید!
البته این دسته ـ همانند دسته قبلی ـ از مواهب دنیا هم بهره‌مند هستند و خدای متعال ـ به لطفش ـ هر دو گروه را از مواهب دنیایی بهره‌مند می‌کند. در این دنیا، همه بر سر سفره رحمت پروردگار عالم نشسته‌اند و از خوان رحمتش استفاده می‌کنند ـ حالا یکی کمتر، یکی بیشتر ـ، اما سفره آخرتی ـ که نامحدود و تمام نشدنی است ـ برای گروه دوم است!
با این توضیحات، روشن شد که گروه آخرت طلبان، برای رسیدن به مواهب آخرتی باید از سه شرط برخوردار باشند: 1. اراده و انگیزه سعادت أخروی؛ 2. تلاش و کوشش پی‌گیر برای کسب آن؛ 3. ایمان.
پاسخ قسمت پرسش شده:
حضرت آیت الله ناصر مکارم شیرازی (زید عزه)، قید ایمان ـ که در آیه کریمه با عنوان «و هو مؤمن» یاد شده ـ را از باب تأکید دانسته است؛ از نظر ایشان قید دوم یعنی «تلاش و کوشش برای آخرت»، به طور التزامی بر «ایمان داشتن» دلالت دارد، اما آیه کریمه به این دلالت التزامی اکتفا نکرده و به شرط «ایمان» تصریح نموده است.
ایشان در این باره می‌نویسد: اراده و تلاش آخرت‌جویان، زمانی ثمربخش است که همراه با ایمانی ثابت و استوار باشد؛ چرا كه تصميم و تلاش هنگامى به ثمر مىرسد كه از انگيزه صحيحى سرچشمه گيرد، و آن انگيزه چيزى جز ايمان به خدا نمىتواند باشد. درست است كه سعى و تلاش براى آخرت بدون ايمان نخواهد بود و بنا بر اين مفهوم ايمان در آن نهفته شده است، ولى از آنجا كه ايمان يک اصل اساسى و پايه اصلى در اين راه است، به آن مقدار از دلالت التزامى قناعت نكرده و با صراحت، «ايمان» را به عنوان يك شرط بازگو مى كند. (2)
علامه سید محمد حسین طباطبایی (قدس سره) هم منظور از این ایمان را ایمان به خداوند دانسته است و گفته: در استعمالات قرآنی، به فردی که به یکی از سه اصل توحید و نبوت و معاد ایمان نداشته باشد، واژه «مؤمن» اطلاق نشده است [به بیان دیگر: در استعمالات قرآنی، واژه «مؤمن» تنها به افرادی اطلاق شده که به سه اصل توحید و نبوت و معاد ایمان داشته باشند]، پس لازمه این قید (= و هو مؤمن) این است که آن فرد آخرت‌جو، برای رسیدن به سعادت آخروی باید به توحید و نبوت و معاد ایمان داشته باشد. (3)
منابع:
1. اسراء: 17 /18 ـ 20.
2. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، ج 12، ص 65.
3. طباطبایی، سید محمد حسین، الميزان، ج 13، ص 65.