علت اصلی اینكه فرد توانایی های خود را دست كم یا نادیده می گیرد عدم اعتماد به نفس در اوست. اعتماد به نفس در هر كاری وقتی در انسان شكل می گیرد كه انسان توانایی و مهارت لازم را در آن داشته باشد. این شرط اول وجود اعتماد به نفس است. وقتی این توانایی ها در فرد نباشد اعتماد به نفس معنایی ندارد. عدم اعتماد به نفس كه همه جا می شنوید از جایی شروع می شود كه ما در زمینه هایی كه مهارت و توانایی انجام كاری را داریم و خودمان هم به آن اشراف كامل داریم با مشكل روبرو می شویم و نمی‌توانیم آن توانایی‌ها را در عرصه های اجتماعی از خود بروز دهیم .مسأله عدم اعتماد به نفس و دست كم گرفتن توانایی هایمان اینجاست كه رخ می نماید. مثلا اگر فردی توانایی صحبت كردن و ابراز وجود یا برقراری روابط دوستانه با دیگران را در خود می بیند ولی آن را نمی تواند در عرصه های مختلف اجتماع به ظهور برساند، معلوم است كه اعتماد به نفسش در این زمینه ها پایین است.
اعتماد به نفس دو ركن اساسی دارد، شناخت استعدادهای خود و باور كردن آنها. بنابراین هر كس باید به خودشناسی بپردازد و استعداد ها و توانایی های خدادادی خود را بیابد و آنها را به كار گیرد. در مقابل، آنهایی كه اعتماد به نفس كمتری دارند برای اینكه در مورد خودشان احساس خوبی داشته باشند تا حد زیادی به تایید دیگران وابسته هستند. آنها معمولا از ریسك كردن اجتناب میكنند به خاطر اینكه از شكست می ترسند. معمولا انتظار موفق شدن ندارند. معمولا خودشان را دست كم می گیرند و اگر تشویق یا تحسین بشوند آن را كوچك جلوه می دهند یا رد می كنند، و همچنین از مشكلات زیر رنج مىبرند :
۱. احساس خود كم بینى: در اكثر اعمال و نگرش هاشان احساس عدم اطمینان و درماندگى مى كنند؛ خود را در مواجهه با مشكلات ناتوان مى بینند.
۲. بروز احساسات و عواطف منفى: رفتارشان حاكى از نوعى خشونت، بىقیدى و بدخلقى است. به سبب عدم پذیرش محورى به نام «خود»، همواره در انعكاس علایق خویش با تردید و تغییر رو به رویند و توان ابراز رفتار عاطفى مناسب ندارند.
۳. گریز از موقعیتهاى نگرانی زا: در برابر فشارهاى روانى، به ویژه ترس و خستگى و آنچه موجب آشفتگى شان شود، بسیار كم تحمّلاند؛ حتّى موردى مانند امتحان ممكن است برایشان بحران هایى اضطراب زا فراهم آورد و به عدم موفقیتشان انجامد.
۴. نومیدى: یأس از دستیابى به اهداف، رایجترین ویژگى این افراد است.۵
. كمرویی: یكى از شایعترین صفات این افراد كمرویى است.اما خوشبختانه اعتماد به نفس، پدیدهاى اكتسابى است، یعنى برخوردارى از خصیصه اعتماد به نفس، در گرو تمرین، ریاضت و برنامه ریزى است، و شخصى كه خود را در این مورد ضعیف و ناتوان مى یابد، مى تواند با استفاده از روش هاى علمى و با روحیه امیدوارى، براى تغییر شخصیت خود اقدام نماید.
– راهكارهایی برای تقویت اعتماد به نفس :
۱- استعدادهای خود را هر چه بیشتر بشناسید: شناخت استعدادها و قابلیتهاى خویش مىتواند در كسب اعتماد به نفس مفید واقع شود و انسان را از دام نومیدى رها سازد. بدین منظور، استعدادها و توانمندىهاى مختلف علمى، ورزشى، هنرى، كلامى و... خویش را یادداشت كنید و هر روز آن را براى خود بخوانید.
۲- خود را باور كنید: همان طور كه خود بزرگ بینى از آفات شناخت‌ِخود است، خودكم بینى و خود كوچك بینى نیز انسان را از شناخت گنجینه هاى درونى‌اش باز مى دارد. با اندكى تفكر و جست و جو در گذشته خود در مىیابید، كارهاى موفقیت آمیز بسیار داشته اید و فرد مفیدى هستید. خود كم بینى به جاى این كه شما را در مسیر رشد و كمال و میل به پیشرفت قرار دهد، بیشتر سبب كسالت و احساس خستگى و ناامیدى مى شود. بنابراین، باید با ارزیابى اى صحیح و مطابق با واقع هر چه بهتر و بیشتر نقاط قوت و موفقیت هاى گذشته خود را مورد توجه و یادآورى قرار دهید و افكار منفى نظیر «در هیچ كارى موفق نبودم، فرد مفیدى نیستم و...» را از ذهن خود بیرون بریزید.
۳- خود را مثبت ارزیابى كنید : درباره خویش مهربان باشید و شخصیت تان را با دید مثبت ارزیابى كنید. در شایستگى خویش تردید نكنید و خود را با صفات خوب تفسیر كرده، در انجام كارها توانا بدانید.
۴- خود را با دیگران مقایسه نكنید: هرگز خود یا موفقیت هاتان را با دیگران مقایسه نكنید. همواره به رقابت با خویش بپردازید؛ زیرا هر كس از شرایط و امكانات خاص خود برخوردار است. همچنین هیچگاه نقاط منفی زندگی تان را با نقاط مثبت زندگی دیگران مقایسه نكنید. زیرا آن ها هم نقاط منفی ای دارند كه شما از آن ها بی اطلاع هستید.
۵- پذیرش شكست ها و استفاده از آنها: هنگام شكست در كارها، به جاى این كه خود را سرزنش كنید، به ریشه یابى علل شكست روى آورید و این حقیقت را به خود تلقین كنید كه زندگى سراسر پیروزى نیست و فراز و نشیب بسیار دارد. شكستها در واقع سكوى پرش براى كسب پیروزى ها و فتحهاى بعدى است. بنابراین، از شكستها نگران نباشید. همواره روحیه امید را در خود پرورش دهید و كلمه «مى توانم» را در آغاز هر كارى كه مى خواهید انجام دهید فراموش نكنید. اگر تصورى نامطلوب از گذشته دارید، به دست فراموشى سپارید. تصور نامطلوب اجازه نمى دهد به تغییرات خویش پى برید و حقیقت كنونى تان را دریابید.
۶- ریسك كنید: روى تجربیات جدید، با دید یادگیرى بیشتر فعالیت كنید و از شكست نهراسید. چنانچه این گونه عمل كنید، امكانات جدیدى براى شما فراهم مى آید و حس خویشتن پذیرى تان تقویت مى شود.
۷- از هدف های كوچك و متوسط شروع كنید: یكی از علل شكست های مكرر افراد كه منجر به احساس خودكم بینی و از دست دادن اعتماد به نفس می شود، در نظر گرفتن هدف های بزرگ و دست نیافتنی است. برای این كه به خودباوری و اعتماد به نفس برسیم، لازم است ابتدا از هدف كوچكتر شروع كنیم تا با دست یافتن به هدف و چشیدن طعم موفقیت، اعتماد به نفس و احساس خودارزشمندی در ما تقویت شود.
۸- از بیان اندیشه‌های خود نترسید: اعتماد به نفس سكه‌ای دو رویه است. یك روی آن افتخار، غرور، تحسین و تمجید و بسیاری از نكات مثبت است. اما روی دیگرش ممكن است سرزنش، تمسخر و برچسب خوردن باشد. مهم این است كه فرد از این احتمالات نترسد و قدرت ابراز عقیده‌اش را داشته باشد. باید به این باور برسیم كه صرف موفقیت یا شكست ارزش انسان را تعیین نمی‌كند بلكه تلاش و پایداری فرد است كه به او ارزش می‌بخشد.
۹- احساسات واقعی خود را بیان كنید: در روانشناسی مدرن، بیان احساسات نوعی توانایی و هوش به شمار می‌رود و از اصول اساسی روابط بین فردی است. بسیاری از ما وقتی بابت یك موضوع از دیگری دلخوریم خود‌خوری می‌كنیم و نمی‌توانیم رنجش و ناراحتی خود را با انتقادی ساده و صریح ابراز كنیم. درست به همین دلیل در شرایط عادی نیز از بیان احساس مثبتی كه نسبت به دیگری داریم پرهیز می‌كنیم. زیرا نگرانیم كه این تحسین، تمجید یا ابراز علاقه، در آینده و هنگامی كه دوباره به هر دلیلی از فرد دلگیر شدیم برای ما شرایط نامناسبی ایجاد كند.
۱۰- رفتار قاطعانه را تمرین كنید: نیاز به قاطعیت آن‌گاه مطرح می‌شود كه مسأله تماس با دیگران در كار است. اشخاص در روابط خود با دیگران، از روش‌های رفتاری گوناگونی چون رفتار انفعالی، رفتار با قاطعیت و رفتار پرخاشگرانه، بهره می‌گیرند بهترین سبك رفتار، رفتار قاطعانه است كه در آن، شخص عقاید و احساسات خود را با رعایت اصل احترام به دیگران و ملاحظه حقوق آنها ابراز كرده و از حق و حقوق خود دفاع می نماید.
۱۱- برنامه‌ریزی كنید و منظم باشید: علت آنكه بسیاری از افراد به مرور زمان اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهند و دائم خود را با «افكار خود سركوبگر» سرزنش میكنند فقدان برنامه‌ریزی یا بی‌انضباطی در اجراء برنامه‌هاست. این افراد نمی‌توانند از زمان كه همچون گنجی ارزشمند در اختیارشان قرار دارد به درستی استفاده كنند. در نتیجه این «زمان» است كه آنها را با خود به هر سویی می‌برد. وقتی زندگینامه هر یك از مشاهیر و افراد بزرگ را نگاه كنید خواهید دید كه آنها در زندگی خود كمترین میزان اتلاف وقت را داشته‌اند. امام علی(ع) در این باره می‌فرمایند:«المومن...مشغول وقته» یعنی فرد مومن هیچ وقت خالی ندارد و همیشه در حال كار و فعالیت است.