پرسش:
طبق گفته ی حاج اقای پناهیان، آدم باید از رنج ها عبور کند و اگر انسان توپش پر نشود و به بالاترین لذت‌ها نرسد، متکبر، حسود و حریص می‌شود، چه باید کرد تا توپ ادم پر بشود؟
پاسخ:
قطعا بالاترین لذت ها، لذات معنوی است که در اثر عاشق شدن نسبت به معشوق حقیقی یعنی حضرت حق، نصیب انسان می گردد، و برای رسیدن به این لذت معنوی، باید اموری رعایت شود:
الف: مراقبه و تزکیه نفس
تزکیه، که همان نمو و رشد دادن است، راهش آن است که، علف های هرزه و زیانبار از مزرعه وجودی انسان قطع شود و شاخه های مزاحم و بی ثمر آن جدا گردد. همان طور که رشد کشت زار و نمو بوستان، در کندن علف هرز و دوانداختنشاخه های بی ثمر است.
وقتی یک باغبان اهل مراقبه نسبت به باغ خود باشد، آبیاری مناسب، هرس و... محصولی که عایدش می گردد، قطعا با کیفیت و تو پر خواهد بود که خوردن آن لذت خاصی را به انسان می دهد؛ نه محصولاتی بی کیفیت، پوک، توخالی و آفت زده.
خاطره های نفسانی و وسوسه های شیطانی، گیاهان هرز مزرعه عقل هستند و نیت های آلوده،شاخه های بی ثمر بوستان دل. لذا کند و کاو و شناسایی آنها، و قلع و قمع آنها، سهم به سزایی در تزکیه درونی انسان دارد.
2- محاسبه دائمی نفس
اصل محاسبه که یکی از ملزومات اخلاقی و از راه‌های مهم مبارزه با نفس اماره قلمداد می‌گردد، اساس تهذیب و تصفیه باطن است. انسان تا محاسبه نفس نکند، به عیوب خود پی نمی‌برد، و تا به عیوب خویش آگاه نشود، در صدد اصلاح نفس بر نخواهد آمد. لذا امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در فرمایشی فرمودند: «ثَمَرَةُ الْمُحَاسَبَةِ إِصْلَاحُ النَّفْس (1) میوه و نتیجه حساب گری، اصلاح نفس است»
امام صادق (علیه السلام) در بیانی طریقه محاسبه نفس را بیان فرموده‌اند: «يا ابنَ جندب، حَقٌّ على كُلِّ مُسْلِم يَعْرِفُنا أنْ يَعرِضَ عَمَلَهُ في كلِّ يوم و لَيْلَة على نَفْسِهِ فَيَكُونُ محاسِبَ نَفْسِهِ، فَاِنْ رَأى حَسَنةً إِسْتَزادَ مِنْها و إنْ رَأى سَيِّئَةً اسْتَغْفَرَ مِنْها لِئَلاّ يُخُزى يَومَ القيمةِ (2) اى پسر جندب، بر هر مسلمانى كه ما را مى‌شناسد، لازم است كه در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بكشد؛ اگر كار خوبى در آنها يافت، بر آن بيفزايد و اگر كار زشتى يافت، طلب بخشايش نمايد تا در قيامت دچار رسوايى نگردد.»
طبق اين روايت، انسان بايد در محاسبه نفس خود توجه داشته باشد، که اگر كار خوبى انجام داده، و از عهده وظایف خویش برآمده، آن‌را لطفی از جانب خدا بداند، و از او توفيق بخواهد كه آن امور را بيش‌تر انجام دهد، و اگر هم لغزش و خطایی در اعمال خود مشاهده نماید، در صدد توبه و تدارک بر آید. مثلا، اگر عمل واجبی از او فوت شده، قضا نمايد يا اگر حقى از كسى ضايع ساخته، ادا كند و يا چنان‌چه كار زشت ديگرى انجام داده، آن را جبران نمايد.
3- مطالعه سرگذشت بزرگان
مطالعه سیره و روش زندگی اولیاء الهی، عرفای اسلامی و شهدا؛ اثر خاصی روی رشد معنوی انسان می گذارد.
پی نوشت:
1. تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد،غرر الحكم و درر الكلم،دار الكتاب الإسلامي،قم،1410 ق،ص329.
2. ابن شعبه حرانى، حسن بن على،تحف العقول، جامعه مدرسين،قم،1404 / 1363 ق،ص301.