پرسش:
برادری 8 ساله دارم که کلاس دوم دبستان است؛ اختلاف سنی من با برادرم 16 سال است. برادرم بسیار پرخاشگر و بی ادب هست. وقتی حرفی مخالف میل وی زده شود یا اینکه وقتی کاری زشت انجام می دهد و بهش تذکر می دهند یا فحش می دهد یا می زند. موقعی که مورد تنبیه بدنی قرار می گیرد طرف مقابل را می زند. در کل پسری حرف گوش نکن که درسهای خود را به زور ما انجام می دهد. تغذیه اش بد است و مادرم به زور بهش غذا می دهد و هیچ وقت سرسفره نیست و بیشتر تنقلات می خورد.
پاسخ:
در ابتدا این نکته مهم را نباید از نظر دور داشت که رفتار والدین و اطرافیان در پیدایش و تشدید پرخاشگری کودک بی تأثیر نیست.
در واقع، اطرافیان با ندانم کاری و سوءرفتارشان باعث بروز و تشدید پرخاشگری و سوءرفتار کودکشان شده اند و این از متن سؤال کاملاً پیداست. کودکی که مورد تنبیه بدنی قرار می گیرد، در معرض زور و اجبار اطرافیان می باشد و با تنقلات و هله هوله ها ذائقۀ او مأنوس شده است؛ طبیعتاً همکاری نمی کند و در برابر اجبار و تهدید اطرافیان لجبازی و پرخاشگری می کند.
بنابراین برای درمان پرخاشگری کودک و کاستن سوءرفتار وی ابتدا باید والدین و اطرافیان شیوه تربیت صحیح فرزند و چگونگی رفتار با کودک را آموزش ببینند تا بتوانند به درستی با کودکشان و دشواری های رفتاری وی برخورد کنید و نیز در تربیت صحیح او بکوشند و موفق عمل کنند.
دشواری های تربیت فرزند
اساساً تربیت فرزندان کار نسبتاً طاقت فرسایی است و نیاز به تلاش و کوشش مضاعف دارد. کودکان در هر سن رشدی خویش که قرار می گیرند، بعضاً مشکلاتی برای والدین و سایر اعضای خانواده ایجاد می کنند و این صبر و حوصله و استقامت زیادی می طلبد تا والدین و همراهان کودک بتوانند این مشکلات را از سر بگذرانند؛ بنابراین توصیه اول ما به شما و سایر اعضای خانواده این است که آستانۀ تحمل خود را بالا ببرید تا در تربیت صحیح برادرتان، درمان پرخاشگری و حل دشواری های رفتاری وی موفق عمل کنید.
پرخاشگری کودکان
به طور کلی خشونت و پرخاشگری کودکان بیشتر عامل بیرونی دارد و فقط در موارد خاص به علل درونی مربوط می شود. والدین و اطرافیان کودک در درجۀ اول، بایستی محرک های محیطی را که باعث تحریک خشم و ایجاد خشونت در کودکان می شود شناسایی و سپس برای رفع آن به کمک روانشناسان و متخصصان اقدام نمایند؛ بنابراین برای درمان پرخاشگری در کودکان اولین گام این است که نوع پرخاشگری آنها و علت آن را شناسایی کنید و پرخاشگری را به صورت موردی برطرف نمایید.
دلایل پرخاشگری کودکان
1ـ یکی از دلایل بسیار مهم پرخاشگری در کودکان یادگیری و الگوپذیری است؛ یعنی کودکانی که الگوهای رفتاری پرخاشگرانه داشته اند، همانند الگوهای خود رفتار می کنند. چنانچه پدر یا مادری خُلق و خُویی عصبانی و پرخاشگر داشته باشند، مسلماً فرزندشان نیز پرخاشگر خواهد شد. این رفتار توسط کودک یاد گرفته می شود. از آنجا که کودکان با والدین همانندسازی می کنند، بنابراین بسیاری از رفتارهای پدر و مادر ناخودآگاه توسط فرزندان فرا گرفته می شود و سپس در رفتارهای کودک نمود پیدا می کند. بنا بر تحقیقات انجام شده، بیشتر پرخاشگری های کودکان ریشه در سبک رفتاری والدین دارد، بسیاری از پژوهش های انجام شده بیانگر آن است که افرادی که پرخاشگر هستند در دورۀ کودکی از طرف والدین خود مورد پرخاشگری قرار گرفته اند و این عمل را به نوعی رفتار مناسب در ذهن خود حک کرده اند و رفتار پرخاشگرانه در آنها رشد و تجلی یافته است.(1)
از این روی مهمترین علت پرخاشگری کودکان رفتارهای خود والدین است که اگر آن رفتارها اصلاح شود از پرخاشگری کودکان کاسته می شود. متأسفانه گاهی والدین به محض جیغ زدن، پای کوبیدن و یا گریه کردن کودک به سمت کودک خود می روند و او را بغل می کنند و بلافاصله خواسته های او را برآورده می سازند. در این شرایط، کودک می آموزد برای جلب توجه و یا رسیدن به مقصودش، با پرخاشگری و تندخویی می تواند همه چیز را به دست آورد.
2ـ اگر پرخاشگری در اثر ناکامی به وجود آمده باشد، بایستی کودک ناکام را در رسیدن به اهداف مطلوب و دوست داشتنی کمک کرد. مثلاً اگر او شیوه درست انجام کاری را بلد نیست به او یاد دهید.
3ـ در مواردی که علت پرخاشگری اضطراب است، باید از نگرانی درونی و اضطراب کودک مطلع شوید و آن را بر طرف کنید.
4ـ در پاره ای از موارد، کودک افسرده، پرخاشگری شدیدی از خود نشان می دهد. در این میان لازم است به این نکته پی ببرید که او چه چیز دوست داشتنی را از دست داده و چگونه می شود مورد از دست رفته را برای او جبران کرد.
5ـ چنانچه نوع پرخاشگری کودک خصمانه است، بایستی کودک را از آزار و اذیت کردن دور کنید تا مجبور نباشد برای تلافی و انتقام، افراد دیگر را اذیت کند و اگر پرخاشگری از نوع وسیله ای است، بایستی راه های دیگری را جهت مطرح کردن کودک برگزینید تا او ناچار نباشد از روش خشونت برای جلب توجه استفاده کند.
6ـ گاهی امر و نهی های مکرر، سرزنش، فرمان های غیر عملی، تبعیض بین کودکان، دادن قول هایی که هرگز به آنها عمل نمی شود، بی توجهی والدین، مخالفت های مکرر با رفتارهای کودک و استفاده نابجا از تنبیه و تشویق باعث افزایش پرخاشگری در کودکان خواهد شد.
7ـ گاهی کودک با پرخاشگری و لجبازی کردن اعلام استقلال و موجودیت می کند. با این حال، بچه ها حد و مرز خود را نمی شناسند و این وظیفه والدین است که محدودیت ها را برای آنها مشخص کنند و به آنها بگویند و توضیح دهند که از چه حد و مرزی نباید فراتر بروند و کار درست کدام است.
8ـ گاهی روش های تربیتی متناقض بین والدین و سایر بستگان پرخاشگری کودک را تشدید می کند. اگر یکی تنبیه کند، دیگری تشویق، یکی کنترل گر باشد، دیگری کودک را آزاد بگذارد این عوامل در واقع کودک را دچار تضاد می کند و باعث می شود که او نتواند به راحتی درست را از نادرست تشخیص دهد بنابراین، به کسانی که با کودک سرو کار دارند توصیه می شود که شیوۀ تربیتی یکسانی را در برابر رفتارهای کودکان اتخاذ کنند. نباید فراموش کرد که قاطع بودن پدر و مادر، شفاف بودن قوانین داخل خانواده و مقید بودن والدین به اجرای آن قوانین بهترین راهکار برای حل مشکل پرخاشگری بچه هاست. البته قوانین نباید سختگیرانه، احساسی، پرتناقض و موقتی باشد بلکه باید آسان، همیشگی و لازم الاجرا باشد و همۀ اعضای خانواده و کسانی که با کودک سر و کار دارند به آن عمل کنند.
راه های درمان پرخاشگری کودکان
1. دادن پاداش و امتیاز به هنگام ارائه رفتار مناسب، پرخاشگری در کودکان را کاهش می دهد.
2. بی اعتنایی، نادیده گرفتن و بی توجهی اطرافیان به پرخاشگری کودک این رفتار را در وی کاهش می دهد.
3. می توان پرخاشگری کودک را با حذف امتیاز و پاداشی که به دلیل پرخاشگری دریافت کرده، درمان کرد.
4. استفاده والدین و مربیان از واژه ها و جمله های مثبت و پاداش های شفاهی، تحسین و ستایش، اثربخشی خوبی در درمان پرخاشگری کودک دارد.
5. هرگز برای از بین بردن پرخاشگری به کودکان رشوه ندهید و به درخواست های غیرمنطقی آنها تن ندهید.
6. هرگز در برابر پرخاشگری کودک، رفتارهای خشونت آمیز نشان ندهید و هرگز نباید کودک را مورد ضرب و شتم قرار دهید، چرا که نتیجه ای کاملاً وارونه خواهد داد.
7. برای مقابله با پرخاشگری کودکان هرگز از تنبیه بدنی و یا از تنبیهات دیگر به مقدار زیاد استفاده نکنید؛ چرا که تنبیه تنها به کودک می گوید که چه کاری را نباید انجام دهد، اما رفتار درست را به او یاد نمی دهد. مثلاً تنبیه ممکن است پرخاشگری کودک شما را کنترل کند، اما به او یاد نمی دهد که چگونه دوستانه رفتار کند؛ بنابراین، در کنار این که کودک تان را از رفتار زشت باز می دارید دقیقاً به وی توضیح دهید که چه کاری درست است و او را تشویق به انجام آن کنید.
می توانید به جای تنبیه بدنی به روش های جایگزین روی بیاورید. روش هایی مانند: فرستادن کودک به اتاقش، بی اعتنایی به کودک (قهر کردن با کودک)، نادیده گرفتن (بی توجهی)، تغییر محیط، تذکرِ تلویحی، عتاب(تهدید)، حذف پاداش ها و امتیازها(جریمه) و... .
8. در مقابل بی ادبی و رفتارهای زشت کودکان صبور نباشید، بلکه بلافاصله بعد از مشاهده چنین رفتارهایی واکنش مناسب نشان دهند و برای کودک روشن کنید که مهم نیست او چقدر ناراحت و خشمگین است، اما این اجازه را ندارد که با کلمات نامناسب با دیگران صحبت کند و رفتارهای ناشایست از خود نشان دهد و دیگران را بزند.
9. در کنار درمان پرخاشگری کودک تان می توانید به تدریج رفتارهای اجتماعی را به او بیاموزید و او را با تشویق و تجلیل به انجام رفتارهای اجتماعی مثلِ سلام کردن، کمک به دیگران، مشارکت در کارهای گروهی، رعایت ادب و مانند آن ترغیب و تشویق نمایید تا از سوءرفتار وی کاسته شود.
10. کودک را با بازی های مفید و سالم آشنا کنید و وی را از بازی های خشن، فیلم ها و برنامه های خشن و خشونت آمیز برحذر دارید؛ چرا که فیلم ها و بازی های خشن موجب پرخاشگری کودک می گردد.(2)
نکتۀ مهم!
یادتان باشد همان طور که کودکان رفتارهای خوب دیگران را یاد می گیرد، با عکس العملی که والدین و خود کودکان هنگام مواجهه با رفتارهای منفی از خود بروز می دهند، رفتارهای منفی را نیز یاد می گیرد و به تکرار مجدد آن مشتاق می گردد؛ بنابراین هرگاه کودک تان اطرافیان را می زند و گستاخی می کند هرگز سعی نکنید خودتان نیز متقابلاً برخورد خش و تندی با او داشته باشید و او را بزنید و یا نسبت به او توجه منفی داشته باشید، زدن شما و یا توجه منفی (اخم کردن، فحش دادن و...) نوعی آموزش رفتار نادرست تلقی می شود که به تکرار رفتارهای منفی کودک تان منجر خواهد شد. از سوی دیگر، ترغیب و تشویق کودکان به رفتارهای مثبت تا حدود زیادی از رفتارهای منفی وی می کاهد.
حرف حساب!
در پایان، اگر با این راهکارها از پرخاشگری و خشونت کودک کاسته نشد، آنگاه می توانید وی را برای بررسی بیشتر به مراکز مشاوره ای و روانشناس کودک ببرید تا بررسی همه جانبه ای انجام گیرد و متناسب با وی راهکارهای بهتر و کارآمدتری ارائه شود.
معرفی منابع برای مطالعۀ بیشتر:
- بریمانی، پژمان و دیگران، پرخاشگری در کودکان و نوجوانان و روش های مقابله با آن، تهران: دیلماج، 1397.
- صداقت، فرزانه، خشم و پرخاشگری در کودکان، تهران: تویی، 1386.
- عبدالمحمدی، حمیرا، پرخاشگری کودکان، نوجوانان و خانواده، تهران: کتاب عقیق، 1395.
- فیروزان، حمیده، مجموعه دانستنی های کاربردی لازم پیرامون پرخاشگری کودکان از تشخیص تا درمان، تبریز: هنر اول، 1394.
- قربانزاده، محمدرضا، پرخاشگری و لجبازی در کودکان: علتها و درمان ها، تهران: رانکوه، 1393.
- کیانوش، سارا و دیگران، پرخاشگری در کودکان و روش های مقابله با آن، کرج: توسعه شگرف، 1395.
- میردامادی، مرضیه، پرخاشگری کودکان و درمان آن، تهران: گیوا، 1395.
- وردیک، الیزابت، خشمگین می شویم! چه کنیم برای کودکان، نوجوانان و همه کسانی که خشمگین می شوند، تهران: قدیانی، کتاب های بنفشه، 1389.
- وکیلی، آفاق، خشم کودکان و کنترل آن، تهران: اندیشه نوآوران، 1395.
پی نوشت ها:
- بریمانی، پژمان و دیگران، پرخاشگری در کودکان و نوجوانان و روش های مقابله با آن، تهران: دیلماج، 1397، ص10.
- قربانزاده، محمدرضا، پرخاشگری و لجبازی در کودکان: علتها و درمان ها، تهران: رانکوه، 1393، ص33؛ وکیلی، آفاق، خشم کودکان و کنترل آن، تهران: اندیشه نوآوران، 1395، ص61.
- http://www.askdin.com/showthread.php?t=64763&p=1015792&viewfull=1#post10...