سؤال:
اگر یک درصد احتمال دهیم که خدا وجود نداشته باشد، آنگاه اعتقاد به وجود خدا از مصادیق تبعیت از ظنی است که در قرآن مورد نهی و مذمت قرار گرفته است (يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِ إِثْم[1] یا وَ ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَ وَ إِنَّ الظَّنَ لا يُغْني مِنَ الْحَقِّ شَيْئاً[2]) در نتیجه با این استدلال نسبت به اعتقاد و ایمان به خدا هیچ تکلیف و مسئولیتی شامل حال ما نخواهد بود.
پاسخ:
- اثبات وجود خدا توسط برهان، قطع‌آور است پس اگر برهانِ اقامه شده بر وجود خدا صحیح باشد، حتی یک درصد هم احتمال عدم وجود خدا نخواهیم داشت.
- ظنّ به وجود امور خطیر و مهم انسان را بر آن وا می‌دارد تا با آن بسان امور یقینی و قطعی برخورد شود؛ به دلیل کریمه زیر:
«الَّذينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَيْهِ راجِعُونَ»[3]
ترجمه: «آنان كه مىدانند به پيشگاه خدا حاضر خواهند شد و بازگشتشان به سوى او خواهد بود».
در توضیح این آیه، اکثر مفسران ظن را در عین حال که به معنای گمان است، به معنای یقین قلمداد کرده‌اند.
علامه طباطبایی در شرح این آیه به وجه این که چرا در این کریمه، از کلمه «ظن» استفاده شده با این که در آیاتی دیگر به جای «ظن» از کلمه «یقین» استفاده شده (مانند «وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُون» بیان داشته است:
«اين مورد اعتقادِ به آخرت، موردى است كه هر كس بايد بدان يقين حاصل كند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده (وَ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ)
با اين حال چرا در آيه مورد بحث، مظنه و گمان به آن را كافى دانسته؟ ممكن است وجهش [جهتش] اين باشد كه براى حصول و پيدايش خشوع در دلِ انسان، مظنه [گمان به] قيامت و لقاءِ پروردگار كافى است؟
چون علومى كه بوسيله اسباب تدريجى بتدريج در نفس پيدا ميشود، نخست از توجه، و بعد شك، و سپس بترجيح يكى از دو طرف شك، كه همان مظنه [گمان] است پيدا شده، و در آخر احتمالات مخالف بتدريج از بين مىرود، تا ادراك جزمى كه همان علم است حاصل شود.
و اين نوع از علم وقتى بخطرى هولناك تعلق بگيرد باعث غلق و اضطراب و خشوع نفس ميشود، و اين غلق و خشوع از وقتى شروع ميشود، كه گفتيم يك طرف شك رجحان پيدا مىكند، و چون امر نامبرده خطیر و هولناك است، قبل از علم به آن، و تماميت آن رجحان، نيز دلهره و ترس در نفس مىآورد»[4]
با این نگاه، حتی اگر کسی ظن به وجود خدا پیدا کرد، عقل سلیم حکم می‌کند به دلیل عظیم بودن و خطیر بودنِ متعلَق این ظن، به مقتضای آن عمل شود؛ زیرا اگر چه درجه احتمال آن ضعیف است اما مُحتمَلش بسیار است.
برهمین اساس، مردم اغلب امور دنیوی خویش را بر همین قاعده منطبق می‌کنند؛ مثلا با وجود احتمال بر اینکه فلان شخص زوج مناسبی است تصمیم به ازدواج با وی می‌گیرند –با این که یک درصد احتمال می‌دهند زوج مناسبی نیست-؛ یا همین‌که احتمال دهند با فلان روش به هدفی درست نائل می‌شوند، همان را انجام می‌دهند؛
در مورد خداوند نیز همین گونه است وقتی یک طرف احتمال وجود خدا و طرف دیگر احتمال عدم او باشد، برای عقلا، احتمال عدم وجود خدا اساساً به چشم نمی‌آید.
همانطور که اگر کسی نسبت به وجود سمّ مهلک در یک لیوان آب ظن (گمان) داشته باشد، و تنها یک درصد احتمال عدم آن را داشته باشد، هیچ‌گاه به این یک‌درصد ترتیب اثر نداده، بلکه به ظن غالب خویش عمل خواهد کرد.
- مراد از اجتناب و نهی از ظن در قرآن، ظنون بدی است که انسان را به سوء ظن و یا بدبینی نسبت به دیگران و تشویش خاطر دچار ساخته، موجب ایجاد کدورت میان اشخاص می‌گردد؛ همانطور که علامه طباطبایی در ذیل آیه دوازدهم از سوره حجرات (اگر درباره کسی ظن بدی به دلت وارد شد آن را نپذیر و به آن ترتیب اثر مده) می‌فرماید:
«... این که فرمود بعضی از ظنها گناه است، باز خود ظن را نمی‌گوید ... بلکه ترتیب اثر دادن به آن است که در بعضی موارد گناه است (مثل این که نزد تو از کسی بدگویی کنند و تو دچار سوء ظن به او شوی و این سوء ظن را بپذیری، و در مقام ترتیب اثر دادن بر آمده او را توهین کنی، و یا همان نسبت را که شنیده‌ای به او بدهی و یا اثر عملیِ دیگری بر مظنه‌ات بار کنی که همه این‌ها آثاری است بد و گناه و حرام»[5]
روشن است هیچ انسانی، از ظن به وجود خدا، در ورطه‌ی گناه و سوء ظن به دیگران و مفاسد اجتماعی دیگر نخواهد افتاد.
- اگر شخصی نتواند با براهین منطقی که متکی به بدیهیات است به یقین و جزم نائل شود، باید گفت در همه امور دیگر نیز نمی‌تواند به یقین صد در صدی برسد؛ حال چگونه در امور دیگر به ظنون خود ترتیب اثر می‌دهد اما در این مورد خاص، ظن به وجود خدا را نادیده می‌گیرد! آیا جز این است که با قبول ظنون دیگر، مسئولیتی به این خطیر متوجه او نمی‌شود اما با پذیرفتن وجود خدا، وظیفه‌ی خود را سنگین کرده، مسئولیتش در قبال خداوند موجب ایجاد محدودیت‌هایی برای او ميشود! پس ضروری است برای جلوگیری از گزینشی برخورد کردن‌مان نسبت به ظن و گمان‌ها، روح حق طلبی را در وجود خویش زنده ساخته، در گامی مقدماتی، ریشه‌های رذایل اخلاقی را از وجود خود دور سازیم، تا نسبت به همه امور مظنون ، وحدت رویه به خرج داده، یکسان برخوردکنیم.
نتیجه:
دلدادگی به نتیجه براهین صحیح، تبعیت از ظن به حساب نمی‌آید؛ علاوه بر آن، نهی قرآنی مبنی بر عدم ترتیب اثر دادن به ظن، ناظر به ظنون بدی است که منجر به مفاسد اجتماعی از قبیل ایجاد سوء ظن و کینه در دل افراد جامعه خواهد شد و الا ظن به وجود خدا را نمی‌توان از مصادیق آن به شمار آورد. به علاوه، چنین کسی -کسی که قرار است به ظن به وجود خدا ترتیب اثر نداده، به احتمال وجود خلاف آن ترتیب اثر دهد- در عمل گرفتار تناقض خواهد شد؛ زیرا از طرفی، در دیگر امور عملی خویش نیز به آن یقین صد در صدی و ادعایی دست نخواهد یافت، در حالی که به مظنوناتی که از بی‌اعتنایی بدانها متحمل خسارات عظیم مادی می‌شود و یا با بی‌اعتنایی به آنها فوائد هنگفتی را از دست خواهد داد، ترتیب اثر داده، هیچ توجهی به احتمالات خلاف نخواهد کرد.
منابع:
[1]. حجرات: ۱۲.
[2]. نجم: ۲۸.
[3]. بقره: ۴۶.
[4]. طباطبایی، محمدحسین. ۱۳۷۴ش. تفسیر المیزان. ترجمه محمد باقر موسوی. قم: جامعه مدرسین. چ پنجم. ج۱. ۲۲۹.
[5]. طباطبایی، همان، ج۱۸، ص ۴۸۳.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=64231&p=1012017&viewfull=1#post10...