پرسش:
آیا عرضه ی رایگان یک محصول و یا جنس، کار درستی هست؟ مثلا من یک گاوداری تاسیس کنم و شیر رایگان به مردم بدهم؛ یا یک فروشگاه زنجیره ای ایجاد شود که محصولات را به نصف قیمت بازار بدهد، و به قدری که یک پول بخور و نمیری به دستش میرسد اکتفا کند. آیا این عادلانه است؟ در صورتی که عادلانه نیست، خرید مردم از این فروشگاه ها چطور؟ آیا عادلانه است؟
پاسخ:
ارزان فروشی یا توزیع رایگان جنس بین مردم به خودی خود عیبی ندارد، اما با توجه به شرایط گاهی عادلانه نخواهد بود، بنابراین به صورت مطلق نمی توان گفت کار درستی است یا خیر، بستگی به شرایط اجتماعی دارد، با فرض اینکه این توزیع رایگان به تولیدکنندگان و فروشندگان لطمه بزند طبیعتا کار درست و عادلانه ای نخواهد بود.
تفصل مطلب:
اگر چه در خصوص این مسئله به صورت جزئی در آیات و روایات چیزی نداریم، اما یک سری اصول کلی در متون دینی وجود دارد که می توانیم از آنها حکم چنین مسائلی را استنباط کنیم.
آنچه که مسلّم است در اسلام هر گونه ضرر قابل توجه به خود و دیگران ممنوع اعلام شده است، همان طور که پیامبر(ص) می فرمایند:
«لَا ضَرَرَ وَ لَا إِضْرَارَ فِي الْإِسْلَام»؛ هیچگونه ضرر، و آسیب زدن به دیگران در اسلام (جایز) نیست.(1)
بنابراین هر حرکتی که ولو در مقیاس کوچک خیر باشد، اما در مقایس بزرگتر، ظلم و شر تلقی شود، یا هر رفتاری که از یک حیث خیر باشد اما از حیث دیگری شر بوده و حقوق دیگران را نفی کند در اسلام جایز نیست. طبیعتا عدم ظلم به دیگران مقدم بر کمک کردن است، چرا که عدم ظلم واجب است و کمک کردن مستحب.
این دیدگاه کلی اسلام است.
درخصوص مسئله ی مورد بحث نیز این ملاک صدق می کند، چرا که روشن است توزیع رایگان یک جنس به صورت گسترده، برای کسانی که واقعا منصفانه از این طریق به دنبال درآمد حلال هستند، ضرر و آسیب محسوب میشود، خب مثلا کسی که گاوداری دارد و باید پول علوفه و کارگر و مخارج جاری را بپردازد و شیر را هم به قیمت عادلانه میفروشد، بدون شک این توزیع رایگان شیر از سوی دامداری های کناری، به او ضربه خواهد زد.
نه فقط به آن تولید کننده، بلکه طبق اظهار نظر کارشناسان اقتصادی، چنین رفتاری در سطح کلان به اقتصاد جامعه آسیب خواهد زد، چرا که اقتصاد جامعه را بایستی بصورت یک پیکره واحد و زنجیروار در نظر گرفت؛ طبیعتا هر کالا یا خدماتی که تولید و توزیع می شود تا مرحله ای که به دست مصرف کننده نهائی می رسد افراد زیادی به نحوی در این چرخه اقتصادی تلاش و فعالیت می کنند و به نوعی منتفع می گردند؛ صرفاً مصرف کننده دارای اهمیت نیست ، بلکه تولید کنندگان ، توزیع کنندگان ، فروشندگان نیز در عرصه اقتصادی اهمیت دارند . ارزان فروشی، یا توزیع رایگان یک جنس در سطح کلان می تواند منجر به تعطیلی کارخانجات یا موسسات خدماتی و شرکت های خدمات مسافرتی و گردشگری دیگر و موجب بیکاری همان قشر آسیب پذیر و مصرف کنندگان کالا شود.
بنابراین این مسئله اگر به صورت کلان و بی ضابطه اجرا شود قطعا آسیب زا خواهد بود و قانونگذار طبق مبانی اسلامی می تواند با توجه به شرایط جامعه برای آن ضوابطی تعیین کند، همانطور که این ضوابط در ماده 84 قانون نظام صنفی آمده است، و این قانون چون از ضرورت های اجتماعی اخذ شده است لازم الاجراست، همان طور که مقام معظم رهبری در پاسخ به استفتایی در خصوص جواز ارزان فروشی، جواز آن را در گرو قانون دانسته و فرموده اند در موضعی که خلاف قانون باشد جایز نیست.(2)
البته این توزیع رایگان یا ارزان فروشی را می توان به گونه ای مدیریت کرد که نه خلاف قانون باشد، و نه بر خلاف حقوق سایر تولیدکنندگان و فروشندگان باشد، بدین صورت که اگر کسی واقعا نیتش ضربه زدن نیست و قصد خیر دارد، می تواند کسانی را شناسایی کند که از خرید ناتوان هستند، و این جنس را بین آنها توزیع کند، طبیعتا در این صورت تولید کنندگان و فروشنده ها هم مشتریان خود را خواهند داشت و آسیبی نخواهند دید، زیرا این اقشار ضعیف اصلا مشتری آن فروشندگان نبوده اند و قدرت خرید نداشته اند که با تأمین رایگان جنس برای آنها، از مشتریان آن فروشگاه ها کاسته شود.
اما در این که آیا خرید از این فروشگاه ها که دارند تولید کنندگان و فروشندگان را بیکار و فقیر میسازند خب شاخصه های متغیری و جوانب احتمالی در مسئله است، این که مثلا اشخاص معمولا به نیت کمک به اقتصاد خانواده خودش طبیعتا دنبال جنس ارزان تر می گردند، و ما به ایشان بگوییم چون آن آقا دارد جنس را خارج از چارچوب رقابت توزیع می کند، شما باید بروید از یک شخص دیگری گران تر بخرید وگرنه بی عدالتی کرده اید به این راحتی نمیشود حکم کرد!
اما در هر صورت فارغ از حکم اخلاقی و فقهی که در حیطه تخصص سایر کارشناسان است، در فرضی که شما بیان فرمودید که شخصی که فقیر نیست و دستش به دهانش می رسد اما باز از چنین شخصی خرید کند، در صورتی که میداند این قیمت غیر قانونی بوده و با خرید از او شخص دیگری فقیر میشود، طبیعتا فعلش مذموم و ناپسند خواهد بود.
پی نوشت ها:
1. صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج4، ص334.
2. ر.ک: http://www.askdin.com/showthread.php...l=1#post829574
http://www.askdin.com/showthread.php?t=64324&p=1011071&viewfull=1#post10...