از چه زمانی برای مساجد گلدسته و گنبد ساخته شد؟

پرسش:
از چه زمانی برای مساجد گلدسته و گنبد ساخته شد؟ آیا این سبک فقط ویژه معماری اسلامی است؟
 

پاسخ:
مؤذن از همان آغاز اسلام جايگاه مخصوصي داشته، همچنانكه "بلال" در زمان پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) بر بلندترين بامهاي منازل يا بر روي استوانه‌اي مي‌رفت و اذان مي‌گفت؛ ولي در كل مي‌توان گفت: فكر اينكه مؤذن در محل مرتفعي اذان بگويد، مسلمين را بر اين داشت تا براي مؤذن جايگاه مخصوصي كه بلندتر از مسجد، متصل يا نزديك به آن باشد بسازند، تا هميشه در آنجا اذان بگويد. از این رو برای مسجد گلدسته یا مناره ساخته شد.

ظاهرا مناره كمي پس از ظهور مساجد به وجود آمد؛ ولي مي‌توان دوران ظهور آن را در عصر اموي دانست. به طوريكه از متون تاريخي برمي‌آيد، ظاهرا اولين ماذنه ای كه به شكل مناره‌هاي فعلي ساخته شده، ماذنه مسجد جامع "بصره" بود كه آن را "زياد بن ابيه" در سال"44" يا "45" هجري در موقعي كه از طرف "معاويه" والي آنجا بود بنا نمود. (1) "سمهودی" معتقد است در خانه "عبدالله بن عمر" که سمت قبله مسجد قرار داشت ستونی وجود داشت که بلال بالای ان رفته و اذان میگفت. (2) البته این ماذنه ستون بوده است نه مناره.
دومين مؤذنه‌اي كه در سرزمين‌هايي كه مسلمين آن را فتح كردند ساخته شد، مناره جامع "عمرو" در "فسطاط" "مصر" است كه "معاويه" در سال 53 هجري به والي خود "مسلم بن مخله" دستور داد تا براي مسجد مزبور چهار گلدسته بسازد.

"مقریزی" مینویسد: "معاویه" دستور داد تا صومعه‌هائی برای اذان گفتن بسازند والی او "مسلمه" در چهارگوشه مسجد جامع چهار صومعه ساخت و از جاده‌ای كه در خارج مسجد بود پلكانی قرارداد تا مؤذن از آنجا بالا رود و اذان بگوید.(3)

سومین مناره مساجد در اسلام را "ولید بن عبدالملک" در سال "87" هجری قمری بر مسجد جامع "دمشق" اضافه کرد، مناره "مسجدالنبی" نیز در همان سال ها توسط "عمربن عبدالعزیز" ساخته شده است. (4)

چهارمین مناره، مسجد پیغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله) در "مدینه" است كه آنرا "عمر بن عبدالعزیز" در سال "88" هجری هنگامیكه از طرف "ولیدبن عبدالملك" عامل "مدینه" و "مكه" بود بنا نمود. (5) مؤذنه پنجم در جامع "قصبه" در "رمله" كه از آبادیهای "فلسطین" است ساخته شده ، این مناره‌ها را "هشام بن عبدالملك" بنا نمود كه خراب شد و مجدداً در سال "100" هجری بنا گردید. (6)

مؤذنه ششم، مؤذنه جامع "قیروان" در "تونس" است كه آنرا "هشام بن عبدالملك" در سال "105" هجری به وسیله عاملش "بشربن صفوان" بنا نمود.(7)
مؤذنه هفتم ، مؤذنه "مسجدالحرام" در "مكه" است كه به سال 130 هجری آنرا "منصور دوانیقی" بنا نمود. (8) هشتمین مؤذنه مناره‌های "باب اسلام" و "باب علی" و مناره "ضروره" در "مسجدالحرام" در "مكه" می‌باشد كه به امر "مهدی عباسی" در سال "167" هجری ساخته شد.(9)

مؤذنه نهم مناره جامع "قرطبه" می‌باشد كه آنرا "هشام بن عبدالرحمن" در سال "180" هجری ساخته و در سال "340" هجری "ناصر بن عبدالرحمن" آنرا خراب كرد و صومعه دیگری به جای آن بنا نمود. (10) مؤذنه دهم ، مؤذنه "باب الزیاره" "مسجدالحرام" در "مكه" است كه به سال "384" هجری به دستور "معتصم عباسی" ساخته شد.(11)

همانطور که عرض شد منابع تاریخی تاریخچه پیدایش مناره و گلدسته در مسجد را به دوره اموی باز میگردانند اما گزارشی وجود دارد که مناره مسجد در زمان حضرت علی ( علیه السلام) وجود داشته است و حضرت دستور به تخریب آن دادند شیخ "صدوق" و شیخ "طوسی" نقل می کنند: «روزی عبور علی (علیه السلام) بر مناره بلندی افتاد، آن حضرت امر به تخریب آن مناره کرد، بعد فرمود: هیچ گاه مناره را بیشتر از سطح مسجد بالا نبرید» (12)

تاریخچه گنبد در مساجد به چه زمانی باز میگردد.

در زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله) اسلام و حتی مدتها پس از ایشان، مساجد گنبد نداشتند و فکر گنبد سازی سال ها پس از پیامبر اسلام پیدا شد و درباره سرچشمه ساختن گنبد برای مساجد می توان گفت: از منظر دین اسلام، بهتر است مساجد بدون سقف باشند تا نمازگزار احساس کند زیر آسمان است و حایل و مانعی میان او و آسمان نیست.

ولی به مرور زمان مسلمانان این ضرورت را احساس کردند که مساجدشان باید سقف داشته باشد تا آنان را از گرما و سرما و باران در امان نگاه دارد و چون گنبد، تجلی مفهوم آسمان و یادآور آن است، مسلمانان سقف مساجد را به صورت گنبدی شکل ساختند تا سقف متعارف بالای سرشان نباشد. البته به نظر میرسد ساخت مناره مقدم بر ساخت گنبد بوده است زیرا ضرورت نیاز به مناره بیشتر احساس میشد چون موذن باید بالای مناره اذان میگفت.

اماقدمت ساخت گنبد در ملل گذشته وجود داشته است بناها و ساختمانهایی در دوره ساسانیان وجود داشته که دارای گنبد بوده است اما اینکه دقیقا چه زمانی گنبد در مساجد اسلامی ساخته میشده مشخص نیست ولی به نظر میرسد ایرانیان در این سبک معماری از اعراب مقدم تر باشند.

دکتر "مریم قاسمی سیجانی" در مقاله ای تحت عنوان (اصفهان شهر مساجد)، معتقد است که "در قرون اولیه اسلامی (حدودقرن یکم تا چهارم) با ساخت مساجد شبستانی استفاده از ساخت گنبد معمول نبود، با ایجادحکومتهای محلی و احداث مقبره "امیر اسماعیل سامانی" در "بخارا"، مجدداً استفاده ازاین طرح معمول شد. (13)

دکتر "باقرآیت الله زاده شیرازی" معتقد است سازه گنبد، پیش از اسلام نیز در معماری ایرانی وجود داشته است. با ورود اسلام به ایران نه تنها این دین با مظاهر فرهنگ ایرانی به مقابله برنخواست، بلکه آن دسته از جلوه های فرهنگ مانند گنبد را در بناهای مذهبی مورد استفاده قرار داد. (14)

پس معماری گنبد در مساجد کاملا ایرانی است و تا قرن چهارم مساجد بدون گنبد بوده و پس از آن ایرانیان بودند که از ساخت گنبد در مساجد بهره بردند.
معماری گنبد و گلدسته در غیر جوامع اسلامی هم وجود داشته است. این معماری در مکانهای دیگر هم مشاهده میشود.

1. گنبد و مناره کلیسای سانتا ماریا دل فیوره در کشور ایتالیا قرار دارد. این گنبد آجری است.
2. گنبد کلیسای پانتئون در رم در سال 126 بعد از میلاد به عنوان معبدی برای تمام خدایان روم باستان ساخته شد و از قرن هفتم به بعد به عنوان کلیسای کاتولیک رومی مورد استفاده قرار گرفت. در بالای معبد گنبدی بتنی با دهانه ای در مرکز آن قرار دارد. تقریباً پس از دو هزار سال از زمان ساخت، گنبد مشهور پانتئون همچنان بزرگترین گنبد بتنی بدون مصالح نگهدارنده در جهان است.
3. گنبد کلیسای "سن پترو" در رم بلندترین گنبد جهان است.
4. گنبد کلیسای جامع "قسطنطنیه" که پس از فتح ان توسط ترکان عثمانی به مسجد" ایاصوفیه" تغییر نام یافت.
5."تاج محل" در "آگره" هند آرامگاه بزرگی از سنگ مرمر سفید است که بین سال های 1632 تا 1653 به دستور «شاه جهان» پادشاه "گورکانیان" به یاد همسر مورد علاقه او ساخته شد. یکی از دیدنی ترین ویژگی های "تاج محل"، گنبد مرمری آن است که بر بالای آرامگاه قرار گرفته است. ارتفاع حدوداً 35 متری آن تقریباً به اندازه طول پایه اش است.
6.گنبد کلیسای جامع "سنت باسیل" در شهر مسکو این کلیسا دارای 9 گنبد کوچک پیازی شکل است و چند گنبد دیگر که مربوط به ادیان غیر اسلامی است.

پی نوشت :

1. نورالدین علی بن احمد سمهودی، وفاءالوفاء باخبار دارالمصطفی، مطبعة السعادة بمصر، چاپ اول، 1373، تحقیق عبدالحمید، ج 2، ص 530 - بلاذری، فتوح البلدان، دارالکتب العلمیة، بیروت، لبنان، 1398ه ق، ص 343
2. سمهودی ج 2 ص 530
3. المواعظ و الاعتبار فی‌ ذکر الخطط و الاثار، مقریزی‌، دارالکتب العلمیه، 1418ق، بیروت، ج 4 ص 8
4. ابن فقیه، البلدان، عالم الکتب، 1416ق، بیروت، ص 108
5. وفاء الوفاء سمهودی . ج 1. ص375.
6. مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، مطبعه مدبولی، 1411ق، قاهره، ص 165.
7. ناصر الدین مطرزی، المغرب فی ترتیب المعرب، اسامه بن زید، 1979م، حلب، ص 23.
8. المعارف ابن قتیبه، الهیئة المصریة العامه للکتاب، 1992م، قاهره، ص 560.
9. المعارف 560.
10. مقری، احمد بن محمد، نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، دارالفکر، 1419ق، بیروت، ج 2. ص 98.
11.كتاب میراث اسلام. ترجمه مصطفی عالم. فصل معماری و ساختمان
12. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، مکتبة الصدوق، تهران، ج 1، ص 239 ح 722، تهذیب الاحکام، مکتبة الصدوق، تهران، 1376، ج 3، ص 282، باب 13، ح 710 . «ان علیا مر علی منارة طویلة فامر بهدمها ثم قال لا ترفع المنارة الا مع سطح المسجد»
13. احمد رضا عاملی، گنبد در مساجد ایرانی، مقاله، سایت صنما
14. همان

http://www.askdin.com/showthread.php?t=64297&p=1010476&viewfull=1#post10...