دلیل و حکمت وضو چیست؟

پرسش:
اگر بعد از شستن دست چپ و پیش از انجام مسح آب خارج از آب وضو روی کف دست ها بریزد، مسح کشیدن با آن آب باطل است و باید با قسمتی از کف دست که آب خارج از وضو نرسیده است مسح بکشید. همچنین اگر آب غیر وضو به محل مسح بریزد باید ابتدا آن را خشک کرد و بعد مسح کشید. این دو حکم بر اساس کدام آیه یا حدیث است و دلیل و حکمت آن چیست؟

پاسخ:
آیه مربوط به وضوء، آیه 6 از سوره مائده می باشد که در آن تعبیر غسل (شستن)، برای دست و صورت و تعبیر مسح (کشیدن) برای سر و روی پا به کار رفته است.(1) همچنین روایات باب وضوء با استناد به این آیه، نحوه وضو و غسل و مسح را توضیح داده اند. به عنوان مثال مرحوم شیخ کلینی در کتاب شریف "الکافی" در باب "صفة الوضوء"، نه روایت نقل کرده است.(2) از باب نمونه، در روایت اول این باب، حضرت در توضیحات مربوط به مسح، می فرمایند: «ثُمَّ مَسَحَ بِمَا بَقِيَ فِي يَدِهِ رَأْسَهُ وَ رِجْلَيْهِ وَ لَمْ يُعِدْهُمَا فِي الْإِنَاءِ»، سپس با باقیمانده آب دستش، سر و دو پا را مسح می کشد و برای این کار، دوباره -پس از اینکه برای شستن صورت و دستها، از ظرف آب برداشت- نباید آب بردارد.
وجوب خشک کردن محل مسح، از روایات همان باب فهمیده می شود. علاوه بر آن، روایت پنجم باب، به صراحت این مطلب را بیان فرموده است: «ثُمَّ مَسَحَ رَأْسَهُ وَ قَدَمَيْهِ بِبَلَلِ كَفِّهِ لَمْ يُحْدِثْ لَهُمَا مَاءً جَدِيدا»، سپس سر و قدمش را با تری کف دست، مسح می کشد در حالیکه آب دیگری بر آن دو حادث نشده است.(3)

مسح جزو مسلمات است
ظاهر قرآن این است: "صورت را بشویید و دستها را و سر را مسح کنید و پاها را". روایات متعددی هم این آیه را توضیح داده است. روایات مسح در اهل سنت هم وجود دارد. برخی امور مانند مسح کشیدن پا جزو مسلمات فقه است. بر خلاف برخی مسائل که اختلافات زیادی در آن دیده می شود، کسی از فقهای شیعه در اینکه سنت معصومین بر مسح پا بوده شک ندارد.

روایات غسل پا:
چند روایت که شستن پا در آن آمده است (4)، یا به شستن و نظافت پا قبل یا بعد از وضو اشاره کرده است، یا از روی تقیه و در شرایط خاص صادر شده است. بهر حال هیچکدام صراحت در نفی مسح و جایگزینی شستن بجای دست کشیدن ندارد.
مرحوم فیض کاشانی در کتاب گرانقدر "الوافی"، توضیح راهگشایی درباره برخی از این نقلها دارند. ایشان با توجه به سبک زندگی و شرایط اعراب، مخصوصا اعراب بادیه نشین و بالاخص اعراب جاهلی،می گوید از آنجایی که بسیاری از اعراب، پا برهنه راه می رفتند، معمولا پاشنه پایشان ترک خورده و خونی بود. گذشته از آن، به دلیل عادتی که از قبل از اسلام داشتند، بنا بر عقیده ای که بین شان مشهور بود، برای درمان شکافهای پا، بر آن ادرار هم می کردند. بعضی روایات که در این زمینه شستن پا وارد شده است، اگر صحت آن را بپذیریم، می تواند به خاطر این مسائل هم باشد.(5)

تفاوت طهارت و نظافت و بیان علت و حکمت،
مساله وضو، بیش از آنکه نتیجه و حکمتش نظافت شخصی باشد، طهارت از جانب خداست. خداوند سبحان، یکی از دو دلیل اصلی وضو را این اعلام می فرماید "لیطهرکم"، یعنی برای اینکه خدا شما را تطهیر وپاک کند. در حالی که نظافت که گاهی به عنوان حکمت وضو بیان می شود، نظافت شخصی است. آب ریختن روی دست و صورت و شستن یا نشستن پا و فوایدی مانند رفع بوی پا، نظافت است نه طهارت الهی. دلیل دیگر هم اتمام نعمت الهی است (و لیتم نعمته علیکم). دقت در بخش انتهایی آیه: «وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون‏»، نکات مهمی را به ما نشان می دهد: تا قبل از آن آیه می فرماید صورت و دست را بشویید و سر و پا را مسح کنید. اما در انتهای آیه می فرماید: «خدا می خواهد که شما را تطهیر کند و نعمت را بر شما تمام کند، باشد که شاکر شوید.» باید به تفاوت فاعل ها و افعال دقت کرد، آخر آیه، حکمت یا علت وضو را تطهیر الهی و به دست حق تعالی معرفی می کند، نه غسل و مسح وضو گیرنده و پاک شدن دست و صورت و پا توسط خود او. در میانه آیه، می فرماید "اگر جنب هستید تطهیر کنید"، اما در انتهای آیه که حکمت یا علت اصلی را بیان می فرماید، بحث از نتیجه ای است که خود خدا می خواهد عنایت کند و با شستن و پاکی مادی خود ما متفاوت است. آیه می فرماید: «ٍ وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون‏»، خدا می خواهد که شما را تطهیر کند [تطهیر الهی با شستن خود انسان متفاوت است] و نعمت را بر شما تمام نماید.

شاهد دیگر بر تفاوت نظافت شخصی با تطهیر الهی، تیمم است که در همین آیه به آن اشاره شده است. تیمم که غبار آلودن و در ظاهر بر خلاف نظافت است، در آیه آمده و مصداق تطهیر الهی هم هست، چون "لیطهرکم" بر خاک آلودگی ناشی از تیمم هم صدق می کند. نظافت در جای خود و به قدر کافی در شریعت اسلام، آداب و احکام و توصیه و استحباب دارد و یکی از حکمتهای وضو یا غسل می تواند باشد، اما حکمت اصلی یا علت تشریع وضو، غسل و تیمم نیست.

پی نوشت ها:
1. «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ ... وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون »، مائده/ 6.
2. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، ج 3، ص 24 تا 27، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
3. الكافی، ج‏3، ص26، ح 5.
4. «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا نَسِيتَ فَغَسَلْتَ ذِرَاعَكَ قَبْلَ وَجْهِكَ فَأَعِدْ غَسْلَ وَجْهِكَ ثُمَّ اغْسِلْ ذِرَاعَيْكَ بَعْدَ الْوَجْهِ فَإِنْ بَدَأْتَ بِذِرَاعِكَ الْأَيْسَرِ قَبْلَ الْأَيْمَنِ فَأَعِدْ غَسْلَ الْأَيْمَنِ ثُمَّ اغْسِلِ الْيَسَارَ وَ إِنْ نَسِيتَ مَسْحَ رَأْسِكَ حَتَّى تَغْسِلَ رِجْلَيْكَ فَامْسَحْ‏ رَأْسَكَ‏ ثُمَ‏ اغْسِلْ‏ رِجْلَيْكَ‏»، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، الكافي، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج 3، ص 35، ح 6.
5. نگاه کنید: فيض كاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى، الوافي، ج 6، ص 298، 26جلد، كتابخانه امام أمير المؤمنين على عليه السلام - اصفهان، چاپ: اول، 1406 ق.

http://www.askdin.com/showthread.php?t=63786&p=1009046&viewfull=1#post10...