شناسایی عرفان اسلامی

سؤال:
چگونه می‌توان به شناسایی عرفان اسلامی دست یافت؟‌
 

پاسخ:
عرفان در لغت به معنای شناخت و آگاهی که در انسان به دو گونه‌ی حضوری و حصولی محقق می‌شود.
در شناخت حضوری، شخص خود واقعیت را بدون واسطه‌ی صورت‌ ذهنی می‌یابد اما در شناخت حصولی، انسان از طریق صورت‌های ذهنی‌اش به واقعیت‌های بیرونی آگاهی می‌یابد.

از آنجا که قوی‌ترین و عمیق‌ترین شناخت، همان شناخت حضوری است؛ پس بهترین راه برای شناسایی عرفان اسلامی، ذوق شخصی در سایه سیر و سلوک عملی است؛ به این معنا که انسان در سایه عمل به دستورات شریعت، در وادی طریقت قرار گرفته، و سرانجام به شهود حقیقت دست می‌یابد و از این طریق به عرفان ناب و حقیقی خواهد رسید.

پس از این شناختِ حضوری، به لحاظ ارزش، شناخت حصولی قرار خواهد داشت که می‌توان به گونه‌های مختلفی به آن دست یافت؛ از جمله، مطالعه‌ی آثار نگاشته شده توسط عارفان در دو حوزه‌ی عرفان عملی و عرفان نظری است.


البته اگر بخواهیم انگیزه‌ خود را بر مطالعه‌ی این آثار که از ادبیات و اصطلاحات خاصی برخوردار است، تقویت کنیم، مطالعه‌ی شرح حال برخی عارفان و مرور برخی گزارشات آنان از حالات عرفانی خویش مفید فایده است؛ به عنوان نمونه،‌ کتاب «کیمیای محبت» نوشته محمد محمدی ری‌شهری که در مورد احوالات عرفانی شیخ رجبعلی خیاط نگاشته شده است.

در زیر پس از ارائه‌ی تعریفی از «عرفان نظری» و «عرفان عملی» به ذکر برخی آثار که در سنت علمی - حوزوی شیعه مورد اقبال محققین است اشاره می‌کنیم:‌


عرفان نظری، ترجمه و تعبیر معارفی است که از شهود حقایق هستی در مرحله فناء و بقای بعد از فنا به دست می‌آید.[1]
عرفان عملی به مجموعه‌ برنامه‌هایی که سالک عملا در خود پیاده می‌کند تا منازل و مقامات را طی کرده و در نهایت به لقاء حق‌تعالی نائل آید، گویند.[2]

سیر مطالعات عرفان نظری به قلم استاد علی امینی‌نژاد:
«در طول تاریخ عرفان اسلامی و شیعی هیچ یک از کتابهای نگاشته شده تخصصی عرفانی و نیز کتابهای عرفان نظری در سطوح پایین‌تر، ویژگی آموزشی نداشته‌اند. قریب به اتفاق این کتاب‌ها تمام مباحث عرفانی را نیز پوشش نمی‌دهند.

در دوران ما حجة الاسلام استاد سید یدالله یزدانپناه برای نخستین بار یک دوره عرفان اسلامی را در ۹۰ جلسه ارائه کردند که ویژگی آموزشی دارد، یعنی تقدم و تأخر و منطقی مطالب در آن رعایت شده و مجموعه مباحث عرفان نظری را نیز در بر می‌گیرد. به این ویژگی‌ها بایستی عدم گرایش به نظرات خاص و همچنین و از همه مهم‌تر رعایت گرایش شیعی عرفانی را نیز افزود.

بنابراین، کتاب فوق در عرفان نظری همان نقشی را بازی می‌کند که بدایة الحکمه در آموختن حکمت صدرائی آن را بر عهده دارد و در واقع مقدمه‌ای برای ورود به مباحث تخصصی‌تر عرفانی و فراگیری کتب رسمی درسی حوزوی در زمینه عرفان نظری یعنی تمهید القواعد، فصول الحکم و مصباح الانس است.

این کتاب با ویرایش دکتر سید عطاء انزلی با نام مبانی و اصول عرفان نظری چاپ شد و پس از آن حجة الاسلام استاد علی امینی نژاد آن را درس بندی کرده و با افزودن چکیده مطالب و پرسش‌های هر درس، تحریری نو از مطالب آن نیز ارائه داده‌اند که با عنوان حکمت عرفانی به چاپ رسیده است.


از استاد یزدانپناه اثر نفیس دیگری نیز به نام فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت نیز در سال ۱۳۹۵ به چاپ رسید که شرح رساله مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة اثر قویم امام خمینی رحمة الله علیه است. این کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای مفصل است که ۳۳۰ صفحه از جلد نخست کتاب را در بر می‌گیرد. صفحات ۷ تا ۳۰۱ از این مقدمه شامل مطالب مقدماتی بسیار مفیدی در مورد جایگاه عرفان در دین، سیر تاریخی و ادوار عرفان نظری، شخصیت‌های برجسته عرفان نظری، تأثیر و تأثر حکمت متعالیه صدرایی و عرفان نظری و در انتها جایگاه امام خمینی (ره) در عرفان نظری می‌باشد.

لیست ذیل در واقع یک سیر مطالعاتی عرفان نظری است که برای خواننده مبتدی و به ترتیب توصیه می‌شود.
البته برای درک عمیق‌تر مبانی عرفانی، گذراندن یک دوره فلسفه اسلامی (مشاء و اشراق) و حکمت متعالیه نیز الزامی است که در این سطح می‌توان این نیاز را با کتاب‌هایی مانند بدایه الحکمة (نوشته علامه طباطبایی) و شروح فارسی آن و یا آموزش فلسفه (نوشته آیت‌الله مصباح یزدی) رفع نمود:

۱- امینی‌نژاد- علی، آموزش پودمانی مبانی عرفان اسلامی، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۲.

۲- امینی‌نژاد- علی، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چ سوم، ۱۳۹۳.

۳- امینی‌نژاد- علی، بابائی-مهدی، کرمانی- علی‌رضا، مبانی و فلسفه عرفان نظری، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۰.

۴- یزدانپناه، سید یدالله، تحقیق و نگارش هلالیان، سعید- فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت- چاپ و نشر عروج، چ اول، ۱۳۹۵ (صص ۷ تا ۳۰۱).

۵- یزدان‌پناه- سید یدالله، تحقیق و نگارش امینی‌نژاد-علی، حکمت عرفانی، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۰.

۶- یزدان‌پناه – سید یدالله، تحقیق و نگارش انزلی – سید عطاء، مبانی و اصول عرفان نظری، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چ چهارم، ۱۳۹۲.[3]

 

منابع
[1]. امینی‌نژاد، علی، تحریری از درس‌های عرفان نظری استاد سید یدالله یزدان‌پناه، حکمت عرفانی، ص ۶۱ – ۷۴. به نقل از سایت عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت.
[2]. امینی‌نژاد،‌ علی،‌ تحریری از درسهای سید یدالله یزدانپناه، حکمت عرفانی، ص ۵۷ – ۶۱ به نقل از سایت عرفان و حکمت در پرتو قرآن و عترت.
[3]. برگرفته از سایت: http://eview.blog.ir/post/17