پرسش:
مادری 29 ساله هستم که در تربیت دختر 4ساله ام خیلی عاجز شده ام، دخترم به شدت لجباز می باشد و اگر چیزی را بخواهد پرخاشگری می کند و شیطنت می کند، باید چکار کنم؟
پاسخ:
آستانۀ تحمل خود را بالا ببرید
اساساً تربیت فرزندان کار نسبتاً طاقت فرسایی است و نیاز به تلاش و کوشش مضاعف دارد. کودکان در هر سن رشدی خویش که قرار می گیرند، بعضاً مشکلاتی برای والدین ایجاد می کنند و این صبر و حوصله و استقامت زیادی می طلبد تا والدین بتوانند این مشکلات را از سر بگذرانند؛ بنابراین توصیه اول ما به شما این است که آستانه تحمل خود را بالا ببرید تا در تربیت دخترتان موفق عمل کنید. بسیاری از رفتارهای دخترتان مقطعی است و به مرور برطرف می شود و وی با این کار دنیای اطرافش را بهتر و بیشتر می شناسد و مهارت های حرکتی خود را تقویت می کند.
لجبازی کودکان
لجبازی کودکان خصوصاً در بعضی از سنین مانند دوسالگی به بعد و دوران نوجوانی جزء رشد طبیعی آنان محسوب می‌شود و تا حدی طبیعی است، چون این طبیعت آنهاست که اطرافشان را آزمایش کنند و بفهمند که تا کجا می‌توانند پیشروی کنند. کودک با لجبازی اعلام استقلال و موجودیت می‌کند. با این حال، بچه‌ها حد و مرز خود را نمی‌شناسند و این وظیفه والدین است که محدودیت‌ها را برای آنها مشخص کنند. البته در صورتی که شدت لجبازی بیش از حد انتظار باشد، ممکن است نشان‌دهنده یک اختلال باشد که علل مختلفی می‌تواند عامل آن باشد.
علل لجبازی کودکان
علل لجبازی در کودکان می‌تواند بسیار گسترده و پردامنه باشد. از نظر بیولوژیکی اختلال در عملکرد غدد و اعصاب ممکن است یکی از عوامل لجبازی در کودکان باشد. اما بیشتر لجبازی‌ها ریشه در سبک رفتاری والدین دارد. از این روی، مهمترین علت لجبازی کودکان رفتارهای والدین است که اگر آن رفتارها اصلاح شود از لجبازی کودکان کاسته می‌شود. متاسفانه گاهی والدین به محض جیغ زدن و یا گریه کردن کودک به سمت کودک خود می‌روند و او را بغل می‌کنند و بلافاصله نیازهای او را برآورده می‌سازند. در این شرایط، کودک می‌آموزد برای جلب توجه و یا رسیدن به مقصودش، با لجبازی و تندخویی می‌تواند همه چیز را به دست آورد.
امر و نهی‌های مکرر، سرزنش و فرمان‌های غیر‌عملی به کودکان باعث تشدید لجبازی آنان می‌شود، تبعیض بین کودکان، دادن قول‌هایی که هرگز به آنها عمل نمی‌شود، بی‌توجهی و خشونت والدین، مخالفت‌های مکرر با رفتارهای کودک و استفاده نابه‌جا از تنبیه و تشویق باعث افزایش لجبازی در کودکان خواهد شد. گاهی بر اثر عوامل یاد شده کودک دست به پرخاشگری هم می‌زند اما والدین، پرخاشگری او را با لجاجت اشتباه می‌گیرند. لجاجت پدیده‌ای طبیعی‌تر از پرخاشگری است و متعلق به کودک است.
گاهی اختلال لجبازی به واسطه وجود یک اختلال خُلقی و به دنبال تحریک پذیری و افسردگی ایجاد می‌شود که در این حالت پیدا کردن و درمان اختلال زمینه‌ای ضروری است.
گاهی بروز ندادن خشم توسط کودک، باعث لجبازی می‌شود و گاهی اضطراب‌ها و تنش‌های درون خانوادگی به خشم درونی در او منجر می‌شود. همچنان‌که الگوپذیری از والدین و تناقضات رفتاری والدین بر شکل‌گیری لجاجت در رفتار و شخصیت کودک نقش دارد. لجبازی برای کودک در واقع راهی برای رسیدن به هدف است زیرا او یاد گرفته است با لجبازی به هدف و خواسته خود برسد. او این الگو را از رفتارهای مستقیم والدین و یا تناقضاتی که در خانواده شاهد بوده، گرفته است. گاهی روش‌های تربیتی متناقض بین والدین، لجبازی کودک را تشدید می‌کند. اگر یکی تنبیه کند، دیگری تشویق، یکی کنترل‌گر باشد، دیگری کودک را آزاد بگذارد این عوامل در واقع کودک را دچار تضاد می‌کند و باعث می‌شود که او نتواند به راحتی درست را از نادرست تشخیص دهد. نباید فراموش کرد که قاطع بودن پدر و مادر، شفاف بودن قوانین داخل خانواده و مقید بودن والدین به اجرای آن قوانین بهترین راهکار برای حل مشکل لجبازی بچه‌هاست. قوانین نباید سخت‌گیرانه، احساسی، پرتناقض و موقتی باشد؛ بلکه باید آسان، همیشگی و لازم‌الاجرا باشد و همه اعضای خانواده به آن عمل کنند.
راهکارهای درمان لجبازی کودکان
ـ دادن پاد‌اش و امتیاز به هنگام ارائه رفتار مناسب، لجبازی در کودکان را کاهش میدهد.
ـ بی‌اعتنایی، ناد‌ید‌ه گرفتن و بی‌توجهی اطرافیان به لجبازی کودک این رفتار را در وی کاهش میدهد.
ـ می‌توان لجبازی کودک را با حذف امتیاز و پاد‌اش که به د‌لیل لجبازی د‌ریافت کرد‌ه، درمان کرد.
ـ استفاده والدین و مربیان از واژه‌ها و جمله‌های مثبت و پاد‌اش‌های شفاهی، تحسین و ستایش، اثربخشی خوبی در درمان لجاجت کودک دارد.
ـ هرگز برای از بین برد‌ن لجبازی به کودکان رشوه ند‌هید.
ـ از سرزنش و ملامت فرزندتان بپرهیزید. امام علی (علیه‌السلام) در سخن گهرباری در این زمینه می‌فرماید: «لْإِفْرَاطُ فِی الْمَلَامَةِ تَشُبُّ نِیرَانَ اللَّجَاج» (1)؛ «افراط در ملامت و سرزنش، شعله لجاجت را بر می‌افرازد».
برای مقابله با لجبازی و پرخاشگری دخترتان هرگز از تنبیه بدنی و یا از تنبیهات دیگر به مقدار زیاد استفاده نکنید؛ چرا که تنبیه تنها به كودك می‌‌‌‌گوید كه چه كاری را نباید انجام دهد، اما رفتار درست را به او یاد نمی‌‌‌‌دهد. مثلاً تنبیه ممكن است لجبازی و پرخاشگری كودك شما را كنترل كند، اما به او یاد نمی‌‌‌‌دهد كه چگونه دوستانه رفتار كند؛ بنابراین، در کنار این که کودک‌تان را از رفتار زشت باز می‌دارید دقیقاً به وی توضیح دهید که چه کاری درست است و او را تشویق به انجام آن کنید.
همچنین سعی کنید به جای امر و نهی بی ثمر و درگیری با دخترتان به او شیوه درست کار را یاد دهید و یا اجازه دهید او با آزمون و خطا دنیای پیرامون خود را بهتر بشناسد. به هر حال، بسیاری از رفتارهای دخترتان لازمه رشد طبیعی اوست و جای نگرانی نیست. دخترتان برای اینکه رشد طبیعی خویش را طی کند باید اینگونه عمل نماید؛ این شما هستید که با خویشتنداری و صبر و حوصله و فراهم نمودن بستری مناسب اجازه می‌دهید که دخترتان به مقتضای سنش بهترین رشد را داشته باشد تا او بتواند دنیای پیرامونی خویش را بهتر و بیشتر بشناسد و مهارت‌های حرکتی و رفتاری خویش را ارتقا ببخشد.
پرخاشگری کودک
با توصیفی که از رفتارهای دخترتان بیان داشتید از گریه کردن، جیغ زدن، پرخاشگری و...، تردیدی در این نیست که این نوع رفتار دخترتان نوعی پرخاشگری وسیله‌ای است که وی برای رسیدن به خواسته و مقاصد خویش از آن استفاده می‌کند. اینکه چرا دخترتان این رفتارها را از خود بروز میدهد و چگونه یاد گرفته است به سبک ارتباطی و شیوه تعامل شما به عنوان والدین کودک مربوط می‌شود؛ چرا که عکس‌العمل‌ها و رفتارهای خود والدین در این میان خیلی تأثیرگذار است و باعث تشدید رفتارهای پرخاشگرانه کودکان می‌شود که اگر آن رفتارها اصلاح شود، به‌طور چشمگیری از پرخاشگری و لجبازی کودکان و رفتارهای زشت آنان کاسته می‌شود.
متأسفانه گاهی والدین به محض جیغ زدن، پای‌کوبیدن و یا گریه کردن کودک به سمت کودک خود می‌روند و او را بغل می‌کنند و بلافاصله خواسته‌های او را برآورده می‌سازند. در این شرایط، کودک می‌آموزد و یاد می‌گیرد برای جلب توجه و یا رسیدن به خواسته و مقصودش، با پرخاشگری و تندخویی و بدرفتاری می‌تواند همه چیز را به دست آورد، پس رفتارهای خود والدین در یادگیری و تشدید پرخاشگری و سوء رفتار کودکان بی‌تأثیر نیست.
به هر حال، اگر پرخاشگری دخترتان از نوع وسیله‌ای است، بایستی راه‌های دیگری را جهت مطرح كردن كودك برگزینید تا او ناچار نباشد از روش خشونت و رفتار نامناسب برای جلب توجه و رسیدن به مقاصدش استفاده كند. خیلی صریح و روشن به او بگویید: «وقتی آرام شد و یا فلان رفتار مطلوب را از خویش بروز داد تن به خواسته او خواهید داد». برای کودک خویش کاملاً روشن كنید كه مهم نیست او چقدر ناراحت و خشمگین است، اما این اجازه را ندارد كه برای رسیدن به خواسته و هدفش رفتارهای نامناسب و ناشایست از خود نشان دهد.
نقش والدین در تربیت درست فرزندان
یادتان باشد همان‌طور که کودکان رفتارهای خوب دیگران را یاد می‌گیرد، با عکس‌العملی که والدین و خود کودکان هنگام مواجهه با رفتارهای منفی از خود بروز می‌دهند، رفتارهای منفی را نیز یاد می‌گیرد و به تکرار مجدد آن مشتاق می‌گردد؛ بنابراین هرگز شما و همسرتان در حضور هم به رفتارهای ناروا، ناسزاگویی، پرخاشگری، کتکاری و... روی نیاورید، چون دقیقاً دخترتان از شما یاد می گیرد و الگوبرداری می کند؛ همچنین هرگاه دخترتان تندی و بدرفتاری می کند هرگز سعی نکنید خودتان نیز متقابلاً برخورد خش و تندی با او داشته باشید و او را بزنید و یا نسبت به او توجه منفی داشته باشید، زدن شما و یا توجه منفی (اخم کردن، فحش دادن و...) نوعی آموزش رفتار نادرست تلقی می‌شود که به تکرار رفتارهای منفی دخترتان منجر خواهد شد.
از سوی دیگر، ترغیب و تشویق دخترتان به رفتارهای مثبت تا حدود زیادی از رفتارهای منفی وی می‌کاهد مثلاً وقتی دخترتان رفتار درست انجام می دهد فوراً او را تشویق کنید و عملکرد مثبت او را ستایش کنید.
شلوغ‌کاری، بازیگوشى و شیطنت کودکان
این را بدانید، شلوغ‌کاری، بازیگوشى و شیطنت کودکان تا حدود زیادی طبیعی است این والدین هستند که با خویشتنداری و صبر و حوصله بازیگوشى و شیطنت فرزندشان را هوشمندانه تحمل می‌کنند و اجازه می‌دهند که کودک به مقتضای سنش بهترین رشد را داشته باشد. یادتان باشد رفتارهایی که از دخترتان نام بردید در اکثر کودکان وجود دارد و به احتمال زیاد شما نیز در کودکی این چنین بوده‌اید، پس به‌جای اینکه از این مسئله آشفته شوید و مانع بازیگوشى و شیطنت طبیعی او گردید، سعی کنید با اتخاذ تدابیری خرابکاری‌ها و کثیفی وی را به حداقل برسانید تا او بتواند دنیای پیرامونی خویش را بهتر و بیشتر بشناسد و مهارت‌های حرکتی و رفتاری خویش را ارتقا ببخشد.
امام کاظم (علیه‌السلام) می‌فرماید:
«تُستَحَبُّ عَرامَةُ الغُلامِ فی صِغَرِهِ لِیكُونَ حَلیما فی كِبَرِهِ» (2)؛ «بازیگوشى (شیطنت) کودک در دوران كودكى پسندیده است، براى این كه در بزرگسالى بردبار و حلیم شود».
پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرمایند:
«عَرامَةُ الصَّبی فی صِغَرِهِ زِیادَةٌ فی عَقلِهِ فی كِبَرِهِ» (3)؛ «بازیگوشى (شیطنت) بچّه در دوران كودكیش، موجب افزایش عقل او در بزرگسالى‌اش مى باشد».
چگونگی کاهش شلوغ‌کاری و خرابکاری کودک
برای کاهش شلوغ‌کاری و خرابکاری دخترتان می‌توانید با تخلیه انرژی وی در این خصوص تأثیر بگذارید به طوری که با بازی و وادار کردن او به فعالیت و جنب و جوش انرژی او را به‌خوبی تخلیه کنید تا از میزان شلوغ‌کاری دخترتان کاسته شود.
بهترین و بیشترین کمکی که شما می‌توانید به دخترتان کنید، ایجاد بستری مناسب برای فعالیت و بازی وی و همراهی با او برای بازی و فعالیت است. اگر خودتان نمی‌توانید همواره دخترتان را همراهی کنید از دیگران کمک بطلبید و با همسرتان تقسیم کار کنید و ساعاتی را با دخترتان بازی کنید و عملکرد او را در بازی مورد تشویق و ترغیب قرار دهید، این طوری اعتماد به نفس کودک‌تان بیشتر خواهد شد و او ضمن تقویت مهارت‌های حرکتی از اعتماد به نفس بیشتری برخوردار خواهد بود.
معرفی منابع برای مطالعۀ بیشتر:
- گاربر، استیفن و گاربر، ماریان دانیلز، چگونه با کودکم رفتار کنم؟، ترجمة: هومن حسینی نیک و دیگران، تهران: مروارید، 1388.
- گری، جان، بچه‌ها بهشتی هستند، ترجمة: مهدی قراچه داغی، تهران: پیکان، 1390.
- فیبر، آدل و مازلیش، الین، به بچه‌ها گفتن، از بچه‌ها شنیدن: گفت و شنود با کودکان، ترجمة: فاطمه عباسی فر، تهران: دایره، 1391.
- جان بزرگی، مسعود و ناهید نوری، آموزش اخلاق، رفتار اجتماعی و قانون‌پذیری به کودکان، تهران: ارجمند، 1391.
- محمدی ری‌شهری، محمد، حکمت نامه کودک، ترجمه: عباس پسندیده، قم: دارالحدیث، 1390.
- ولی ابرقویی، روح‌الله، کودک‌نامه (فرهنگ الفبایی تربیت فرزند در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام)، قم: مشهور، 1392.
پی‌نوشت‌ها:
- حرانی، ابن شعبه، حسین بن روح، تحف العقول، قم: جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم، 1404ق، ص84.
- مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق، ج57، ص362.
- ابوالقاسم، پاینده، نهج‌الفصاحة (مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، تهران: دنیاى دانش، 1363، ص564.
- http://www.askdin.com/showthread.php?t=63358&p=1000137&viewfull=1#post10...