پرسش: یکی از آسیب های اجتماعی در جامعه امروزی نشر اکاذیب و شایعه‌پراکنی است. شایعه عبارت است از پیامی که در میان افراد جامعه دهان به دهان می­گردد ولی واقعیت آنرا تأیید نمی­ کند و افراد معمولاً بدون تعهد به واقعیت، شنیده‌ها را نقل می‌کنند و عملاً شایعه را نشر می‌دهند.‌ شایعه ها در زمان های حساس و تاریخی اثرات تخریبی زیادی خواهند داشت. مثلا در جنگ احد در حالی که چیزی به پیروزی مسلمانان باقی نمانده بود ناگهان در میان معرکه جنگ کسی فریاد زد: محمد کشته شد!
این شایعه دهان به دهان به سرعت در تمام جبهه جنگ پیچید و موجب تقویت روحیه دشمن و ضعف و ناتوانی سربازان اسلام گردید. طبق آنچه در تاریخ آمده است، بیشتر مسلمانان بعد از شنیدن این شایعه فرار کردند و هرچه پیامبر(ص) فریاد زد: من رسول خدا هستم و کشته نشده ام؛ گوش ندادند و فقط عده ای معدود تا آخر در کنار حضرت جنگیدند.
به نظر شما چرا واقعا در اجتماع شایعات رواج می یابد؟ مگر توصیه اسلام، بررسی خبر قبل از انتشار آن نیست. آیا راهکاری برای حل آن وجود دارد؟ چگونه می توان از ترویج این فرهنگ ناپسند جلوگیری کرد؟

 
 

پاسخ: سوالی که مطرح کردید دارای ابعاد مختلفی است که برای روشن شدن بحث و نتیجه گیری باید به آنها پرداخته شود.

تعریف شایعه
"پژوهشگران بسیاری تعریف شایعه را به بحث و بررسی نشسته اند. برای نمونه آل پرت و پستمن، از نخستین پیشگامان پژوهش در تعریف شایعه می گویند:
شایعه موضوع خاصی است که برای باور همگان مطرح میشود و از فردی به فرد دیگری منتقل می گردد و معمولا این انتقال به صورت شفاهی صورت میگیرد بدون اینکه شواهد مطمئنی در میان باشد.(1)

نپ از دیگر پژوهشگران شایعه در تعریف آن می نویسد: شایعه موضوعی است که برای باور همگان مطرح میشود بدون آنکه به صورت رسمی تایید گردد.(2)

تی شیبوتانی نیز میگوید: شایعه خبری است که در نتیجه مباحثات گروهی به صورت بازسازی شده ای در آمده است.(3)

مجموعه تعاریف شایعه هر چند جامع و کامل نیست اما دست کم ما را با شماری از ویژگی های شایعه آشنا می سازد:
1. شایعه خبری است درباره شخص یا حادثه ای که در زمان حاضر وجود دارد و یا در این زمان اتفاق افتاده است. بنابراین شایعه افسانه نیست.
2. شایعه با هدف باور کردن دیگران مطرح میشود و مانند جوک و لطیفه نیست.
3. شایعه یک کار جمعی است.
4. شایعه یک خبر تایید نشده است.
5. شایعه درباره افراد، ادارات، موسسات و نهادهای اجتماعی و ... است که مردم نسبت به آنها حساس هستند.
6. شایعه ممکن است از یک دروغ، تهمت و بهتان پدید آمده باشد."(4)

یکی از ویژگی های شایعه، ابهام در صدق و کذب و تا حدودی قابل بررسی نبودن صدق و کذب آن است. تفاوت شایعه با خبر و لطیفه هم در همین است. اخبار رسمی معمولا صادق و یا حداقل صدق آن قابل بررسی است. لطیفه هم معمولا کاذب است و یا حداقل تلاشی برای صادق جلوه دادن خود نمی کند. ابهام در شایعه به همراه ویژگی اهمیت، میزان رواج آن را در جامعه مشخص میکند. یعنی هر چقدر اهمیت و ابهام یک موضوع در بین جامعه بیشتر باشد احتمال رواج شایعه در مورد آن بیشتر میشود. اهمیت یک موضوع باعث میشود هر چیزی که مرتبط با آن عنوان شود مورد توجه قرار گیرد و افراد انگیزه کافی برای دنبال کردن اخبار مرتبط با آن را داشته باشند. ابهام نیز باعث میشود کنجکاوی عمومی در مورد آن بالا رود و هر خبری که مدعی روشن کردن ابهام آن باشد مورد استقبال قرار گیرد.

شایعه گاهی به صورت هدفمند و عامدانه ساخته و پرداخته میشود. گاهی نیز به صورت غیر هدفمند و به صورت خود به خود به وجود می آید.

در قرآن کریم از برخی شایعه سازی های عامدانه پرده برداشته شده است. در آیه 11 سوره مبارکه نور خداوند متعال می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ جاؤُ بِالْإِفْكِ عُصْبَةٌ مِنْكُمْ؛ مسلما كسانى كه آن تهمت عظيم را مطرح كردند گروهى (متشكّل و توطئه‏ گر) از شما بودند.»

اما برخی از شایعات نیز از نوع دوم است. مانند شایعه به قتل رسیدن پیامبر(صلی الله علیه و آله) در جنگ احد که در آیات 144 و 145 سوره مبارکه آل عمران مطرح شده است. در تفسیر نمونه درباره این واقعه آمده است:

"اين آيه نيز ناظر به يكى ديگر از حوادث جنگ احد است و آن اينكه: در همان حال كه آتش جنگ ميان مسلمانان و بت پرستان به شدت شعله‏ ور بود ناگهان صدايى بلند شد و كسى گفت: محمد را كشتم ... محمد را كشتم ... اين درست همان دم بود كه مردى بنام" عمرو بن قميئه حارثى" سنگ به سوى پيامبر پرتاب كرد، پيشانى و دندان آن حضرت شكست و لب پائين وى شكافت و خون صورت وى را پوشانيد. در اين موقع دشمن می خواست پيامبر را به قتل برساند كه مصعب بن عمير يكى از پرچمداران ارتش اسلام جلو حملات آنها را گرفت ولى خودش در اين ميان كشته شد، و چون او شباهت زيادى به پيامبر داشت دشمن چنين پنداشت كه پيغمبر در خاك و خون غلطيده است و لذا اين خبر را با صداى بلند به همه لشگرگاه رسانيد.
انتشار اين خبر به همان اندازه كه در روحيه بت پرستان اثر مثبت داشت در ميان مسلمانان تزلزل عجيبى ايجاد كرد، جمعى كه اكثريت را تشكيل مى‏دادند به دست و پا افتاده و از ميدان جنگ به سرعت خارج مى‏شدند، حتى بعضى در اين فكر بودند كه با كشته شدن پيامبر از آئين اسلام برگردند و از سران بت پرستان امان بخواهند، اما در مقابل آنها اقليتى فداكار و پايدار همچون على (علیه السلام) و ابودجانه و طلحة و بعضى ديگر بودند كه بقيه را به استقامت دعوت می كردند از جمله" انس بن نضر" به ميان آنها آمد و گفت: اى مردم اگر محمد ص كشته شد، خداى محمد كشته نشده، برويد و پيكار كنيد و در راه همان هدفى كه پيامبر كشته شد، شربت شهادت بنوشيد، پس از ايراد اين سخنان به دشمن حمله نمود تا كشته شد، ولى به زودى روشن گرديد كه پيامبر زنده است و اين خبر اشتباه بوده است يا دروغ، آيه فوق در اين مورد نازل گرديد و دسته اول را سخت نكوهش كرد.(5)

یکی از کارهایی که در شایعه سازی و شایعه پراکنی مورد استفاده قرار میگیرد قرینه سازی است. معمولا شایعه هایی فرصت انتشار پیدا میکنند که با قرینه هایی که در اذهان عمومی جامعه وجود دارد سازگار و همخوان باشد. به عنوان مثال در نمونه قبل شایعه به شهادت رسیدن پیامبر در جنک احد وقتی مطرح شد و قوت گرفت که لب و دهان مبارک حضرت مورد آسیب قرار گرفت. و یا مشرکین زمانی شایعه ساختگی بودن قرآن کریم را مطرح کردند که حضرت با فرد غیر عرب زبانی که در مکه ساکن شده بود گفتگو و مراوده داشت. مشرکین از این اتفاق سوء استفاده کردند و چنین القا کردند که قرآن را او به پیامبر آموخته است.

خداوند متعال در این باره فرموده است:

«وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسانُ الَّذي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَ هذا لِسانٌ عَرَبِيٌّ مُبين‏؛ می دانيم كه می گويند: اين قرآن را بشرى به او می آموزد. زبان كسى كه به او نسبت می دهند عجمى است، حال آنكه اين زبان عربى روشنى است.»(6)

انگیزه ها و عوامل شایعه سازی
در مواردی که شایعه به صورت هدفمند ساخته و پرداخته می شود، فرد یا افرادی با انگیزه های مختلف به تولید و انتشار آن می پردازند. این انگیزه ها میتواند یکی از این موارد باشد.

دشمنی و تخریب: شایعاتی که به صورت مستقیم آبرو و اعتبار فرد و یا نهادی را نشانه میرود میتواند با انگیزه دشمنی با آنها ایجاد شده باشد.

جلب توجه: افرادی که به دنبال جلب توجه هستند اما در عین حال قابلیت مورد توجهی را به صورت طبیعی برخوردار نیستند ممکن است به شایعه سازی روی بیاورند. آنها اخباری را که صرفا جذابیت و جلب کنندگی دارد را منتشر میکنند و وقتی می بینند خبری که آنها منتشر کرده اند در جامعه مورد اهمیت و اقبال قرار گرفت، به عنوان سازندگان آن خبر احساس اهمیت میکنند.

پیشبرد اهداف: برخی شایعات میتواند در راستای هدف خاصی که فرد دنبال میکند ساخته شود. افراد با اغراض سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و .... میتوانند به شایعه نیز متوسل شوند.

انگیزه ها و عوامل شایعه پراکنی

هیچ شایعه سازی بدون شایعه پراکن نمی تواند به موفقیت برسد. در شایعه های موثر همیشه افرادی هستند که آن را ترویج و توسعه داده اند. این افراد نیز میتوانند انگیزه های مختلفی داشته باشند.

بررسی صحت و سقم: همانطوری که گفته شد یکی از خصوصیات شایعه این است که به راحتی قابل رد و یا اثبات نیست. همین ویژگی نیز مردم را وادار میکند که درباره آن صحبت کنند و آن را برای یکدیگر نقل کنند. این کار معمولا کمکی به راستی آزمایی شایعه نمی کند اما باعث میشود در سطح فراگیری منتشر شود. در این صورت حداقل تبدیل به مشهورات میشود که بسیاری از افراد به آن اعتماد میکنند.

موافقت آن با ایده ها و افکار: هر فردی ایده ها و نظرات مخصوص به خود را دارد. او همیشه و حتی به صورت ناخودآگاه در پی جمع آوری شواهدی برای اثبات و تقویت نظریه خود است. به همین خاطر نسبت به اخباری که در راستای نظریات او باشد حساس و خوش بین است و آنها را اخذ و رواج میدهد.

ابراز اطلاع و آگاه جلوه دادن خود: اطلاع بر اخبار از غیر از طرق رسمی و عمومی نوعی زیرکی و دال بر حضور اجتماعی تلقی میشود. شایعه میتواند به صورت فریبنده ای چنین هدفی را تامین کند.

عوامل شایعه پذیری

کاهش اعتماد عمومی: یکی از عواملی که سطح شایعه پذیری را بالا می برد سلب اعتماد مردم از منابع خبری و مسئولین رسمی است.

ضعف سواد رسانه ای: افرادی که توانایی زیادی در دسترسی به پیام های رسانه ای و تجزیه و تحلیل آنها ندارند معمولا به عوامل پذیرش و ترویج شایعات تبدیل می شوند.

داشتن شخصیت احساسی و زودباور: افرادی که از چنین شخصیتی برخوردار هستند به سرعت در برابر اخبار جدید و جذاب تحت تاثیر قرار می گیرند.


وظایف مردم در جلوگیری از شایعه سازی

یکی از آیاتی که شاید بیشترین دلالت را بر بحث شایعه داشته باشد آیه 83 سوره مبارکه نساء است.

خداوند متعال در این آیه شریفه می فرماید: «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى‏ أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطانَ إِلاَّ قَليلا؛ و هنگامى كه خبرى از پيروزى يا شكست به آنها برسد، (بدون تحقيق،) آن را شايع می سازند در حالى كه اگر آن را به پيامبر و پيشوايان- كه قدرت تشخيص كافى دارند- بازگردانند، از ريشه‏ هاى مسائل آگاه خواهند شد. و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جز عدّه كمى، همگى از شيطان پيروى می كرديد (و گمراه می شديد).»

بر اساس این آیه شریفه و ادله دیگر وظایف افراد جامعه و آحاد مردم در جلوگیری از ایجاد و پخش شایعه را میتوان در این موارد خلاصه کرد:

گوش نسپردن به شایعه: امام سجاد(علیه السلام) درباره حق گوش می فرمایند: «أَمَّا حَقُ‏ السَّمْعِ‏ فَتَنْزِيهُهُ‏ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِيقاً إِلَى قَلْبِكَ إِلَّا لِفُوَّهَةٍ كَرِيمَةٍ تُحْدِثُ فِي قَلْبِكَ خَيْراً أَوْ تَكْسِبُ خُلُقاً كَرِيماً فَإِنَّهُ بَابُ الْكَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ يُؤَدِّي إِلَيْهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِي عَلَى مَا فِيهَا مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَر؛ و امّا حقّ گوش تو اين است كه آن را مسیری برای القای مطالب در قلب خود مسازی مگر برای انتقال کلامی که در دلت خيرى پديد آرد، يا رفتار و خوئى ستوده بدست آورد. چراکه گوش درب ورودى گفتار به قلب است كه انواع معانى، چه خوب و چه بد را به قلب میی رساند.»(7)

این روایت شریف نشان می دهد که شنیدن هر کلامی خواسته یا ناخواسته تاثیر مستقیمی را بر قلب و باطن انسان میگذارد. بنابراین آسان تر این است که هر سخنی را گوش ندهیم و در نشست‌های آلوده به غیبت و تهمت و شایعه شرکت نکنیم.

بدبین نشدن بر اثر شنیدن شایعه: بسیاری از شایعات آبرو و اعتبار فرد و یا افرادی را نشانه می گیرد. قرآن توصیه میکند که با شنیدن چنین شایعاتی به خود اجازه بدبین شد ندهیم. «لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ قالُوا هذا إِفْكٌ مُبين‏؛ چرا هنگامى كه اين (تهمت) را شنيديد، مردان و زنان با ايمان نسبت به خود (و كسى كه همچون خود آنها بود) گمان خير نبردند و نگفتند اين دروغى بزرگ و آشكار است؟«(8)

صحبت نکردن درباره شایعه: خداوند متعال میفرماید: «وَ لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذا سُبْحانَكَ هذا بُهْتانٌ عَظيم‏؛ چرا هنگامى كه آن را شنيديد نگفتيد: «ما حق نداريم كه به اين سخن تكلّم كنيم خداوندا منزّهى تو، اين بهتان بزرگى است؟»(9)

پرهیز از نقل شنیده ها: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میفرمایند: «كَفَى بِالْمَرْءِ كَذِباً أَنْ يُحَدِّثَ بِكُلِ‏ مَا سَمِعَهُ‏؛ برای دروغگو محسوب شدن فرد همین کافی است که هر چه را بشوند نقل کند.»(10)

تحقیق و تفحص: در قرآن آمده است: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ جاءَكُمْ فاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصيبُوا قَوْماً بِجَهالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلى‏ ما فَعَلْتُمْ نادِمين‏؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد، درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى از روى نادانى آسيب برسانيد و از كرده خود پشيمان شويد.»(11)


وظایف حاکمیت در جلوگیری از شایعه سازی

همانطوری که قبلا نیز اشاره شد شایعه درباره یک موضوع در شرایطی با سرعت بیشتری پخش می شود که بر خلاف اینکه آن موضوع از اهمیت ویژه ای برخوردار است اما در مورد آن ابهام وجود داشته باشد و شفاف سازی صورت نگرفته باشد. از این جهت که بسیاری از شایعات با موضوعاتی مرتبط با حکومت و رفتار مسئولین شکل می گیرد و یا حداقل حاکمیت اشراف خوبی بر موضوعات مهم کشور دارد، یکی از وظایف اصلی برای جلوگیری از توسعه شایعه در جامعه بر عهده آنها قرار میگیرد. حاکمیت وظیفه دارد با اطلاع رسانی به موقع و صادقانه مسائلی که برای جامعه اهمیت دارد را بازگو و درباره آنها شفاف سازی کند.

خودداری از اظهار نظر مسئولین مربوطه، بازار شایعات و حدس و گمان ها را داغ میکند و به هر کسی اجازه میدهد هر گونه تحلیلی که میخواهد داشته باشد. البته همانگونه که گفته شد این اطلاع رسانی و شفاف سازی باید به موقع و صادقانه باشد. تکذیب کردن یک خبر و شایعه خواندن آن بعد از اینکه مدت زمانی بر سر زبان ها بوده است اثر کمی دارد. همچنین عدم اطلاع رسانی صادقانه اعتماد را از مخاطب خواهد گرفت. در این وضعیت فرد همچنان اخبار ضد و نقیض از منابع غیر رسمی را ترجیح می دهد.


وظایف رسانه ها در جلوگیری از شایعه پراکنی

رسانه ها خود می توانند به عاملی برای ایجاد و پخش شایعه تبدیل شوند. بنابراین اولین رسالت یک رسانه متعهد تحقیق کافی درباره صحت و سقم یک خبر قبل از انتشار آن است.

اطلاع رسانی به موقع درباره حقیقت یک ماجرا نیز میتواند از فعالیت های یک رسانه در جهت جلوگیری از ایجاد و پخش شایعه محسوب شود. همانطوری که گفته شد شایعه در شرایطی که افکار عمومی در مورد یک اتفاق در ابهام فرو رفته است و از منابع رسمی نیز خبر موثقی به گوش نمی رسد فرصت ظهور و بروز پیدا میکند. بنابراین رفع ابهام و روشنگری توسط رسانه ها زمیه برای شیاع شایعه را از بین می برد.

ارائه تحلیل های درست در تبیین واقعیت های موجود نیز میتواند به مهار شایعه منجر شود. گاهی اوقات صرف نقل یک خبر نمی تواند افکار عمومی را اقناع کند و تنها با ارائه یک تحلیل صحیح و جامع و بالا بردن سواد رسانه ای مخاطب، میتوان او را از پیگیری اخبار ضد و نقیض از منابع غیر رسمی منصرف ساخت.

 
 

پی نوشت ها:

1. کاپفرر، ژان نوئل، شایعه، ترجمه خداداد موقر، ص 15.
2. همان.
3. همان، ص25.
4. بهرامی، محمد، آسیب شناسی شایعه در قرآن، 1383، پژوهش های قرآنی، شماره 37و38، ص72.
5. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیرنمونه، دارالکتبالاسلامیة، تهران، 1374هش، ج‏3، ص 114 و 115.
6. نحل/ 103.
7. ابن شعبه حرانى، حسن بن على‏، تحف العقول، مصحح: غفارى، على اكبر، قم، جامعه مدرسین، ص257.
8. نور/ 12.
9. نور/ 16.
10. ابن بابويه، محمدبنعلى‏(381ق)، امالی، تهران، کتابچی، ص535.
11. حجرات/ 6.