دلیل جواز ،جمع خواندن نماز های یومیه چیست؟

سؤال: چرا در فقه شیعه خواندن نماز عصر در حالی که وقت عصر نشده جایز شمرده شده است؟

جواب: پاسخ این سؤال را با ذکر مقدماتی بیان می داریم.

1. اوقات نمازها در قرآن:
آیه ی شریفه ی: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلى‏ غَسَقِ اللَّيْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُوداً»؛ نماز را از زوال خورشيد تا نهايت تاريكى شب (نيمه شب) برپا دار، و همچنين قرآن فجر (نماز صبح) را، چرا كه قرآن فجر مورد مشاهده (فرشتگان شب و روز) است.(1) تنها آیه ای است که بیانگر اوقات نمازهای یومیه است.
در اینکه مراد از «دلوک شمس» و «غسق لیل» چیست در مجموع چهار قول بیان شده است.(2) اما از دیدگاه اهل بیت (علیهم السلام) مراد از «دلوک شمس»، زوال (اول ظهر شرعی که آفتاب از وسط آسمان به سمت غرب میل می کند) بوده و مراد از «غسق لیل» نیز نیمه شب می باشد.
در روایتی که «زرارة» و «محمد بن مسلم» از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در تفسیر این آیه روایت نموده اند آمده است: «همه ی نمازها در اين آيه جمع شده است، دلوك شمس به معناى زوال آن است و غسق الليل، به معناى نيمه شب است و مقصود از «قرْآنَ الْفَجْرِ» نیز نماز صبح است».(3)

2. اطلاق آیه در بیان اوقات نمازهای پنج گانه
از آنجا که در آیه ی شریفه «دلوك» به معناى زوال و «غسق» به معناى نیمه شب بوده و آيه نیز در مقام بيان اوقات نمازهای يوميه است، «اقم الصلوة...» ابتدا و انتهاى چهار نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا را بيان مى‏ دارد، و «قرآن الفجر» نیز بیانگر وقت نماز صبح است.
اطلاق ابتدايى آيه، اقتضای آنرا داشته كه ابتداى وقت اين چهار نماز، با زوال آفتاب آغاز گشته و به نیمه شب منتهی گردد؛ ولى روايات معتبرى وجود داشته كه انتهاى وقت نماز ظهر و عصر (ظهرين) را غروب آفتاب، و انتهاى نماز مغرب و عشاء (عشائين) را نصف شب مشخص كرده که به واسطه ی این روایت اطلاق آیه مقیّد به اوقات مخصوص می گردد به اینکه وقت نماز ظهر و عصر (ظهرین) با زوال آفتاب شروع شده و به غروب آفتاب منتهی شده و وقت نماز مغرب و عشاء (عشائین) نیز با غروب آفتاب آغاز شده و به نیمه شب منتهی می گردد و قسمت ابتدایی و انتهایی این دو وقت نیز، وقت مخصوص ظهر و مغرب بوده و قسمت انتهایی آن نیز وقت مخصوص عصر و عشاء خواهد بود و فاصله ی میان این اوقات نیز، اوقات مشترک میان این چهار نماز است.

3. بیان روايات:
در روايات معتبرى، مبدأ وقت ظهرين را زوال معيّن نموده و مضمون آن‏ها اين است كه به محض زوال شمس، وقت ظهر و عصر داخل مى‏ گردد که به سه روایت اشاره می گردد:
الف) «زراره» از امام باقر (علیه السلام) روایت می کند که آنحضرت فرمودند: «إذا زالت‏ الشمس‏ دخل‏ الوقتان‏ الظهر و العصر فإذا غابت الشمس دخل الوقتان المغرب و العشاء الآخرة»؛(4) «هرگاه خورشيد زوال پيدا كند، وقت نماز و عصر داخل مى‏ شود و هرگاه خورشيد غروب نمايد، وقت نماز مغرب و عشا داخل مى‏ گردد».
ب) «عبيد بن زرارة» از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که آنحضرت فرمودند: «إذا زالت الشمس دخل وقت الظهر و العصر جميعا إلا أن هذه قبل هذه ثم أنت في وقت منهما جميعا حتى تغيب الشمس»؛(5) «هرگاه خورشيد زوال نمايد، وقت ظهر و عصر هر دو داخل مى‏ گردد، جز آن‏كه نماز ظهر پيش از نماز عصر است و تو در وقتِ هر دو هستى تا اين‏كه خورشيد غروب نمايد».
ج) «صباح بن سیابة» از امام صادق (علیه السلام) روایت می کند که آنحضرت فرمودند: «إذا زالت الشمس فقد دخل وقت الصلاتين»؛(6) «هرگاه خورشيد زوال نمايد، به تحقيق كه وقت هر دو نماز (ظهر و عصر) داخل مى ‏گردد».

4. وقت نماز عصر از دیدگاه شارع مقدس
با توجه به مقدمه ی فوق مشخص می گردد، در آیات قرآن آیه ای که بیانگر ابتدا و انتهای نمازهای یومیه باشد وجود نداشته و تبیین مواقیت در سنت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) آمده است. سنت فعلی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) همچنانکه بیانگر تفریق بین نمازهای یومیه است، بیانگر جمع بین دو نماز نیز بوده؛ زیرا آنحضرت در مواقعی و در راستای تسهیل بر بندگان و بیان مشروعیت جمع میان دو نماز، بدون هیچ عذری در شهر مدینه بین نمازهای (ظهر و عصر: ظهرین) و (مغرب و عشاء: عشائین) جمع نموده اند؛ که چنین سنتی بیانگر آن است که نامگذاری نمازها به ظهر و عصر و مغرب و عشاء، منصرف به فرد افضل آن بوده و یا اینکه از سوی شارع مقدس در نامگذاری این نمازها توسعه ای صورت پذیرفته؛ زیرا در غیر این صورت می بایست نماز های جمعی پیامبر (صلی الله علیه و آله) و ائمه (علیهم السلام) در غیر وقت آن بوده و اینکه آنحضرت خود دستور به جواز خواندن نماز در غیر وقت آنرا داده باشند که فساد چنین امری روشن و واضح است.
نکته ی دیگر آنکه همواره مبداء استحباب دخول وقت با میزان تشخیص عرفی آن منطبق نبوده،‌ به عنوان مثال در صورتی که مبدا استحباب انجام فریضه ی عصر به اندازه ی دو ذراع (چهار قدم) لحاظ گردد چنین امری در روزهای گرم تابستان با میزان عرفی آن منطبق نبوده؛ زیرا عرف این زمان را هنوز استمرار وقت ظهر می داند و همچنین در شب های طولانی زمستان پس از 72 دقیقه عرف هنوز این زمان را وقت عشا و خفتن نمی داند در حالی که میزان شرعی بیانگر آن است که این زمان زمان عشا است.
همچنین بر اساس توسعه ی شارع مقدس کسی که نماز ظهر خود را تاخیر انداخته و ساعاتی پس از زوال آفتاب نماز ظهر خود را بخواند، نماز او به عنوان نماز ظهر صحیح بوده که چنین امری تا زمانی که به اندازه ی چهار رکعت به غروب آفتاب باقی بوده استمرار می یابد.
حلبى مى‏ گويد: از او (امام صادق عليه‏ السلام) در مورد شخصى كه نماز اولى (ظهر) و عصر را فراموش نموده و پيش از غروب يادش بيفتد، سؤال نمودم، حضرت فرمودند: «اگر آن‏چنان وقت باقى مانده كه از خواندن هر دو نمى‏ ترسد كه وقت يك نماز از بين رود، پس ظهر را خوانده و سپس عصر را بخواند، و چنان‏چه مى‏ ترسد يكى از نمازها فوت شود، عصر را شروع نمايد و نبايد آن را به تأخير بياندازد تا فوت شود كه در اين صورت، هر دو را از دست داده؛ ولكن عصر را در مقدار وقت باقى‏مانده خوانده و پس از آن نماز اول را بخواند». (7)

5. عدم ضابطه ی اجماعی در تعیین وقت عصر و عشا در فقه اهل سنت
در فقه مذاهب اهل سنت در تعیین انتهای وقت ظهر و ابتدای وقت عصر و انتهای وقت مغرب و ابتدای وقت عشا، اختلاف نظر است که چنین امری نیز به معنای عدم وجود ضابطه ی مورد اتفاق در فقه مذاهب نسبت به انتهای وقت ظهر و ابتدای وقت عصر و ابتدا و انتهای وقت نماز عشاء است.
به عنوان مثال در فقه حنفی از دیدگاه صاحبان (ابو یوسف و محمد بن حسن شیبانی) وقت ظهر تا زمانی که سایه ی شاخص به اندازه ی شاخص رسیده باقی است و این در حالی است که از دیدگاه ابوحنیفه این امر تا زمانی که سایه ی شاخص به دو برابر اندازه ی خود رسیده مستمر بوه و دلیل قول ابو حنیفه نیز این روایت است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: «أَبْرِدُوا بِالظُّهْرِ، فَإِنَ‏ حَرَّهَا مِنْ فَيْحِ جَهَنَّمَ»؛(8) «نماز ظهر را در سردی هوا بگزارید که همانا شدت گرما از اثر تنفس آتش جهنم است».

در تعلیل این فتوا گفته شده فاصله زمانی که سایه ی شاخص به اندازه ی خود می رسد در زمان شدت گرما بوده و پس از آن تا زمانی که سایه ی شاخص به دو برابر خود برسد وقت فضیلت عصر خواهد بود.(9)
بر این اساس از دیدگاه دو شاگرد «ابوحنیفه» پس از رسیدن سایه ی شاخص به اندازه ی خود، وقت نماز ظهر به پایان رسیده و ابتدای نماز عصر است و این در حالی است که بر اساس نظر ابوحنیفه هنوز وقت عصر نرسیده؛ بلکه در ایام گرم سال وقت فضیلت نماز ظهر می باشد.
با توجه به مطالب فوق روشن می گردد که در نامگذاری نمازهای یومیه از سوی شارع مقدس توسعه صورت پذیرفته و خواندن نماز عصر بلافاصله بعد از نماز ظهر و خواندن نماز عشاء پس از نماز مغرب،‌ به عنوان نماز عصر و عشاء لحاظ شده؛ همچنان که در تاخیر نماز نیز تا زمانی که به قضا شدن آن منجر نشود، همچون اینکه مکلّف نماز ظهر را در زمان عصر بجا آورد نیز این ملاک جاری است.

پی نوشت:

1. الاسراء/78/17.
2. فخر الدین الرازی، مفاتیح الغیب، ج21، ص384 و382، داراحیاء التراث العربی: «اختلف أهل اللغة و المفسرون في معنى دلوك الشمس على قولين. أحدهما: أن دلوكها غروبها و هذا القول مروي عن جماعة من الصحابة،... غسق الليل سواده و ظلمته قال الكسائي: غسق الليل غسوقا، و الغسق: الاسم، بفتح السين. و قال النضر بن شميل: غسق الليل دخول أوله...».
3. عياشى، محمد بن مسعود، تفسير العيّاشي‏(متوفی: 320هـ)، ج2، ص309، ناشر: المطبعة العلمية: «عن زرارة و حمران و محمد بن مسلم عن أبي جعفر و أبي عبد الله (علیهما السلام)‏ عن قوله «أقم‏ الصلاة لدلوك الشمس إلى غسق الليل‏» قال: جمعت‏ الصلوات‏ كلهن، و دلوك الشمس زوالها، و غسق الليل انتصافه‏...».
4. الصدوق، من لا يحضره الفقيه، ج1، ص216، ح648، دفتر انتشارات اسلامی.
5. همان، ج1، ص216، ح647.
6. الطوسی، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج2، ص243، ح964، دارالکتب الاسلامیة.
7. همان، ج2، ص269، ح111، دارالکتب الاسلامیة.
8. البخاری، صحیح البخاری، ج1، ص350، ح482، لجنة احیاء کتب السنة؛ احمد بن حنبل،‌ المسند، ج14، ص479، ح8900، موسسة الرسالة- بیروت.
9. ر.ک: المرغياني، الهداية شرح بداية المبتدي، ج1، ص38،‌ الناشر المكتبة الإسلامية.

http://www.askdin.com/showthread.php?t=62532&p=990471&viewfull=1#post990471