پرسش: من در زمینه کنترل خشم معمولا دچار مشکل هستم. حتی در محیط خانه با اینکه دوست ندارم عصبانی شوم اما دچار خشم میشوم. خودم را کنترل میکنم ولی به خاطر درون ریزی خشم تا ساعت ها حال خوبی ندارم. بیرون از خانه مشکل من بیشتر است. چراکه اکثریت مردم بی ادب و زیاده طلب هستند و وقتی در برابر آنها بایستی کار به فحاشی و درگیری فیزیکی می کشد. تا به حال به راهکار خوبی در این زمینه نرسیدم. برخی از راهکارهایی هم که وجود دارد شبیه طنز است. مثلا میگویند در هنگام عصبانیت وضو بگیر! مثلا میشود وسط دعوا به طرف بگوییم صبر کن من وضو بگیرم! و یا به جریان گذشت مالک اشتر نسبت به کسی که به او توهین کرده بود اشاره میکنند. اما به نظر من چنین گذشتی توسری خوردن محسوب می شود!
پاسخ: ابتدا به بیان نکته ای در رابطه با توصیه به وضو در هنگام عصبانیت اشاره می کنیم:
فرد در حالت خشم دو مرحله را پشت سر میگذارد. مرحله اول مرحله ای است که عصبانیت رخ داده و زمینه برای اعمال و بروز خشم وجود دارد. مرحله دوم مرحله ای است که فرد عصبانی شده است اما امکان اعمال آن وجود ندارد مثل اینکه فردی که از او عصبانی شده در دسترس او نیست. و یا زمینه برای بروز خشم هست ولی خشم را کنترل و درون ریزی کرده است. این دو مرحله راهکارهای خاص به خود را دارد و برخلاف تصور شما وضو گرفتن که در روایات به آن توصیه شده است راهکار مرحله دوم است نه اول. یعنی وضو گرفتن راهکار کنترل خشم در صحنه درگیری خیابانی نیست بلکه در آن مواقعی است که فرمودید خشم خود را فرو برده اید اما به خاطر تحمل آن تا چند ساعت اذیت هستید. وضو گرفتن باعث میشود احساس ناراحتی از خشم سرکوب شده در درون، از بین برود.
برای کنترل و درمان خشم چند راهکار پیشنهاد میشود:
راهکار بینشی: تا وقتی که شما این باور را داشته باشید که اکثریت مردم ادب و فرهنگ ندارند خشمگین شدن شما به نظر طبیعی و غیر قابل درمان می رسد! چون این ذهنیت و بدبینی شما باعث میشود:
- حتی قبل از دیدن بدرفتاری از دیگران به خاطر احساس ناامنی از طرف آنها حال خوبی نداشته باشید و یک درگیری ذهنی و احساس ترس، آرامش و تعادل شما را بر هم زند. این احساس منفی شما را به مرز عصبانیت و برانگیختگی می رساند تا جایی که با دیدن رفتار بد به سرعت در خشم فرو می روید.
- به صورت ناخودآگاه رفتارهای بد دیگران برای شما بزرگنمایی میشود و بر روی آنها تمرکز پیدا میکنید.
- رفتارهای مثبت و یا خنثی و بدون قصد دیگران را حمل بر بدخواهی و بی ادبی خواهید کرد.
- شاید پذیرش این حرف کمی سخت باشد. اما فکر کردن به انسان های بدرفتار و بی ادب باعث میشود آنها بیشتر بر سر راه انسان قرار بگیرند.
بنابراین توصیه ما این است که همانطوری که در آموزه های دینی بر آن تاکید شده است یک خوش بینی عمومی توآم با احتیاط(نه نگرانی و ترس) نسبت به همه داشته باشید که جز در صورتی که خلاف آن را ندیدید آن را کنار نگذارید. در مواردی هم که خلاف آن را مشاهده کردید تنها درباره همان فرد بدبین شوید ولی آن بدبینی را به دیگران سرایت ندهید.
راهکار گرایشی
شما نسبت به مشکلاتی که خشم برای شما به وجود آورده است واقف هستید و نسبت به آثار منفی آن احساس منفی پیدا کرده اید. اما ممکن است هنوز نسبت به خود خشم و بروز آن احساس منفی نداشته باشید و آن را مثلا جلوه ای از اقتدار، صلابت، حق طلبی و .... بدانید. چنین انگیزه و احساسی نسبت به خشم به تداوم آن در شما دامن می زند. مثلا بردباری مالک اشتر و بخشیدن فرد گستاخ را باعث پر رو شدن آن گستاخ میدانید. اما مالک جور دیگری فکر میکرد و این رفتار را باعث شرمندگی فرد گستاخ می دانست.
البته همانطوری که منابع دینی هم تصریح دارد بخشیدن دیگران در همه موارد صحیح نیست. به طور کلی خداوند هیچ نیرو و قوه ای را به انسان نداده تا انسان به طور کامل او را تعطیل کند. غضب نیز یک نعمت است که در جای خود باید مورد استفاده قرار گیرد. اما مواردی که یک مومن به غضب نیاز پیدا میکند خیلی کمتر از مواردی است که به نرم خوئی و خوش اخلاقی نیاز دارد.
یک نکته درباره گذشت:
گذشت راهکار خوبی است اما این گذشت را کمی زودتر از پدیدآمدن اسباب خشم اعمال کنید تا زمینه برای عصبانی شدن به وجود نیاید. مثلا وقتی راننده اتومبیلی خطایی انجام داد که باعث تضییع حق شما شد به جای اینکه بعد از درگیری سعی کنید او را ببخشید همانجا او را ببخشید. شما مسئول این نیستید که به هر فردی آن هم به هر روشی آموزش رانندگی و احترام به قوانین را در خیابان یاد بدهید.
راهکار کنشی
ممکن است بگویید در مورد عصبانی شدنتان در محیط خانواده راهکارهای بینشی و گرایشی موثر نیست. چرا که واقعا شما خانواده خود را دوست دارید و همانطوری که گفتید اصلا نمی خواهید در محیط خانواده عصبانی شوید. و آنها را افرادی که مدام میخواهند به حقوق شما تجاوز کنند هم نمی دانید. در اینجا باید ضمن در نظر گرفتن راهکارهای قبلی بیشتر از رفتاردرمانی کمک بگیرید.
زمینه‌های خشم و غضب مثل تکبر، شوخی، عیب جویی، لج بازی و مجادله، حرص و طمع دنیایی را از خودتان دور کنید. گاهی اوقات توقعات بیش از حد انسان و طبیعتا مقاومت دیگران در برابر آنها انسان را عصبانی میکند. گاهی اوقات غرور و تکبر بیجای انسان باعث میشود رفتار دیگران را حمل بر بی ادبی و بی احترامی نسبت به خودمان تلقی کنیم و عصبانی شویم. از نشانه های تواضع تسلیم در برابر حق است. جایی که انسان بفهمد اشتباه کرده بپذیرد. یا اگر پیشنهادی داد و دیگران نپذیرفتند ناراحت نشود و آن را حمل بر قصد و غرض داشتن آن ها نکند. سعی کنید برای نظرات دیگران مخصوصا همسرتان احترام قائل شوید و در تصمیم گیری ها به صورت جمعی عمل کنید و به نتیجه برسید.
یک اخلاق به وسیله تکرار و تمرین برای انسان تبدیل به عادت میشود. بنابراین تلاش کنید بر خلاف اخلاق فعلی خود، خوشرویی و خوشرفتاری داشته باشید و آن قدر ادامه دهید تا وقتی که احساس کنید بدون توجه و زحمت هم خوش اخلاق و خوش برخورد هستید. اینجا است که خلق شما تغییر کرده است. اما تا زمانی که به این نقطه میرسید لازم است با جدیت و تلاش رفتار خود را کنترل کنید. تا میتوانید از کسی عصبانی نشوید و اگر شدید بروز ندهید. با استفاده از برنامه مشارطه این تمرین را بهتر میتوانید انجام دهید. یعنی هر روز صبح به خود قول دهید که بداخلاقی نداشته باشید و در طول روز هم مراقب باشید که بر خلاف قولتان عمل نکنید. در آخر شب محاسبه کنید که چقدر موفق بوده اید و اگر خطایی داشته اید به خاطر آن خود را سرزنش کنید و حتی جریمه ای برای خود در نظر بگیرید. میتوانید تعداد اشتباهات خود را هر روز یادداشت کنید و روند بهبود خود را مشاهده کنید.
راهکار عملی برای فرو بردن خشم در موقعیت عصبانیت
امام باقر(علیه السلام) در این مواقع تغییر وضعیت فیزیکی را پیشنهاد میکند.ذُكِرَ الْغَضَبُ عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ ع فَقَالَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَغْضَبُ فَمَا يَرْضَى أَبَداً حَتَّى يَدْخُلَ النَّارَ فَأَيُّمَا رَجُلٍ غَضِبَ عَلَى قَوْمٍ وَ هُوَ قَائِمٌ فَلْيَجْلِسْ مِنْ فَوْرِهِ ذَلِكَ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ. در نزد امام باقر(علیه السلام) صحبت از غضب شد. ایشان فرمود: چه بسا فردی دچار غضب میشود و راضی نمی شود تا وارد آتش شود. پس وقتی فردی بر دیگری خشم گرفت اگر ایستاده است فورا بنشیند. این کار پلیدی شیطان را از او برطرف میکند.(1)
راهکاری که امام توصیه فرمودند مبتنی بر یک حقیقت پیچیده روانشناسی است که بسیاری از درمان های روانشناختی مانند ریلکس تراپی مبتنی بر آن است. طبق تحقیقات انجام شده هر پدیده روانی در انسان یک سیکل ایجاد میکند. به این ترتیب که در ذهن و جسم نیز تاثیرات و تغییرات متناسب با خود را به وجود می آورد. تا وقتی که این تغییرات در انسان پایدار باشد آن پدیده روانی نیز به راحتی در انسان پایدار و تقویت می شود. اما وقتی افکار ذهنی و یا حالت های جسمی با آن هماهنگ نباشد این حلقه قطع میشود و به رفع آن حالت روانی و یا کمتر شدن علائم آن منتهی میشود. نشستن در حالت عصبانیت و تغییر وضعیت جسمی باعث میشود مکانسیم خشم مختل شود و پاسخ های مناسب را از جسم دریافت نکند. این باعث میشود کنترل خشم در انسان آسان تر گردد.
پی نوشت:
(1) کلینی، محمد بن یعقوب(321ق)، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج2، ص302.
http://www.askdin.com/showthread.php?t=62754&p=987241&viewfull=1#post987241