سؤال:
چرا در آیه 70 سوره بقره از کلمه «بقر» به جای «بقره» استفاده شده؟
پاسخ:
بَقَر یعنی گاو؛ این واژه _همان طور که ابن منظور در لسان العرب اشاره کرده_ اسم جنس است؛ مثلا: «وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُما ...» (1) «یعنی از گاو و گوسفند، پیه آنها را بر آنان حرام كرديم».
بنابراین بقر در آیه 70 سوره بقره، اسم جنس است و به معنای مطلق گاو است:
«قالُوا ادْعُ لَنا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنا ما هِيَ إِنَّ الْبَقَرَ تَشابَهَ عَلَيْنا وَ إِنَّا إِنْ شاءَ اللَّهُ لَمُهْتَدُونَ» (2)
گفتند: «از خدايت بخواه براى ما روشن كند كه چگونه گاوى بايد باشد؟ زيرا اين گاو براى ما مبهم شده! و اگر خدا بخواهد ما هدايت خواهيم شد!»
اما درباره «بقرة» دو قول وجود دارد:
برخی (مانند طبرسی در مجمع البیان و راغب در مفردات و نیز صاحب تفسیر مراغی) قائل هستند که «ة» در «بقرة»، تاء تانیث است، بنابراین معنای بقرة «گاو ماده» می‌شود. (آنها ثور را به معنای گاو نر گرفته‌اند؛ همانطور که به شتر نر، جمل و به شتر ماده، ناقة گفته می‌شود. و همان طور که به مرد، رجل و به زن، إمرأة گفته می‌شود.)
اما برخی دیگر (مانند مؤلفین صحاح و قاموس و اقرب الموارد) قائلند که «ة» در «بقرة»، تاء وحدت است نه تأنیث، بنابراین معنای بقرة «یک گاو» می‌شود.
بنابراین دو نظریه، آیه «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً» (3) دو جور معنا می‌شود؛ بنابر نظر گروه اول، منظور «یک گاو ماده» است، و بنا بر نظر گروه دوم، منظور «يک گاو» است (چه نر و چه ماده).
نکته:
جمع بقره، بقرات است؛ مثل: «إِنِّي أَرى سَبْعَ بَقَراتٍ سِمانٍ» (4) «من هفت گاو فربه مى‌بينم».*
منابع:
1. انعام: 6 /146.
2. بقره: 2 /70.
3. همان/ 67.
4. يوسف: 12/ 43.
* قرشی, سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج 1، ص 209.