سؤال:
چند آیه قرآنی که به عذاب برزخی یا عذاب قبر اشاره داشته باشد، را بیان نمایید.
پاسخ:
چند آیه را به عنوان نمونه بیان می‌کنم:
آیه 1:
«النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ» (1)
عذاب آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى‌شوند و روزى كه قيامت برپا شود (مىفرمايد:) «آل فرعون را در سختترين عذابها وارد كنيد!»
استاد مکارم می‌نویسد: این آیه به خوبى دلالت دارد كه عذاب اول عذاب برزخى است كه بعد از اين دنيا و قبل از قيام قيامت است و كيفيت آن عرضه و نزديكى به آتش دوزخ است، عرضه‌اى كه هم روح و جان را به لرزه در مى‌آورد و هم جسم را تحت تاثير قرار مىدهد. (2) علامه طباطبايى هم اين آيه را دال بر عذاب برزخى دانسته است. (3)
آیه 2:
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ قالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَ لَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ في غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْديهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ» (4)
چه كسى ستمكارتر است از كسى كه دروغى به خدا ببندد، يا بگويد: «بر من، وحى فرستاده شده»، در حالى كه به او وحى نشده است، و كسى كه بگويد: «من نيز همانند آنچه خدا نازل كرده است، نازل مىكنم»؟! و اگر ببينى هنگامى كه (اين) ظالمان در شدايد مرگ فرو رفته اند، و فرشتگان دست‌ها را گشوده، به آنان مىگويند: «جان خود را خارج سازيد! امروز در برابر دروغ‌هايى كه به خدا بستيد و نسبت به آيات او تكبّر ورزيديد، مجازات خواركنندهاى خواهيد ديد»! (به حال آنها تأسف خواهى خورد)
استاد مکارم می نویسد:
از اين آيه استفاده مىشود كه مجازات اينگونه از گناهكاران از همان لحظه جان دادن و مرگ آغاز مى‌گردد. (5)
علامه طباطبايى هم مراد از اين آيه را عذاب برزخى دانسته است و اینکه آن ستمكاران از روز مرگ و بعد از آن در برزخ، در عذاب خواهند بود. (6)
آیه 3:
«وَ مِمَّنْ حَوْلَكُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدينَةِ مَرَدُوا عَلَى النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ يُرَدُّونَ إِلى عَذابٍ عَظيمٍ» (7)
و از (ميان) اعراب باديهنشين كه اطراف شما هستند، جمعى منافقند و از اهل مدينه (نيز)، گروهى سخت به نفاق پاى بندند. تو آنها را نمىشناسى، ولى ما آنها را مى‌شناسيم. بزودى آنها را دو بار مجازات مىكنيم (: مجازاتى با رسوايى در دنيا، و مجازاتى به هنگام مرگ) سپس به سوى مجازات بزرگى (در قيامت) فرستاده مى‌شوند
استاد مکارم می‌نویسد:
در اينكه عذاب عظيم اشاره به مجازات هاى روز قيامت است شكى نيست، ولى در اينكه، آن دو عذاب ديگر چه نوع عذابى است، در ميان مفسران گفتگو است، و احتمالات متعددى پيرامون آن دادهاند ولى بيشتر چنين به نظر مى‌رسد كه يكى از اين دو عذاب همان مجازات اجتماعى آنها به خاطر رسوايي شان و كشف اسرار دروني شان مى‌باشد كه به دنبال آن تمام حيثيت اجتماعى خود را از دست مى دهند، و شاهد آن را در آيات گذشته خوانديم، و در بعضى از احاديث نيز آمده كه وقتى كار اين گروه به مراحل خطرناک مى‌رسيد پيامبر آنها را با نام و نشان معرفى مى‌كرد، و حتى از مسجد بيرون مى‌ساخت، و مجازات دوم آنان همان است كه در آيه 50 سوره انفال اشاره شده، آنجا كه مي‌فرمايد: «وَ لَوْ تَرى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ ...» (هر گاه كافران را به نگامى كه فرشتگان مرگ جان آنها را مى‌گيرند ببينى كه چگونه به صورت و پشت آنها مىكوبند و مجازات مى‌كنند، به حال آنها تاسف خواهى خورد). اين احتمال نيز وجود دارد كه مجازات دوم اشاره به ناراحتي‌هاى درونى و شكنجههاى روانى بوده باشد كه بر اثر پيروزى همه جانبه مسلمانان، دامن اين گروه را گرفت.(8)
علامه طباطبایی گفته: اقوالی که مفسران در ذیل آیه مطرح کرده‌اند بدون دلیل است اما اگر به ناچار باید یکی از آنها را برگزینیم، این قول ترجیح دارد که مراد آیه از دو عذاب، قتل و مانند آن در دنیا، و عذاب قبر بعد از دنیا، می‌‌باشد. (9)
آیه 4:
«يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمينَ وَ يَفْعَلُ اللَّهُ ما يَشاءُ» (10)
خداوند كسانى را كه ايمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مىدارد هم در اين جهان، و هم در سراى ديگر! و ستمگران را گمراه مى‌سازد، (و لطف خود را از آنها برمىگيرد) خداوند هر كار را بخواهد (و مصلحت بداند) انجام مىدهد.
استاد مکارم با ذکر این عنوان که «آيا منظور از آخرت در آيه اخير، قبر است؟»، می‌نویسد: در روايات متعددى مى‌خوانيم كه خداوند انسان را به هنگام ورود در قبرش در برابر سؤالاتى كه فرشتگان از هويت او مى‌كنند، بر خط ايمان ثابت نگاه مىدارد و اين است معنى« يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ». در بعضى از اين روايات صريحا كلمه "قبر" آمده است، در حالى كه در بعضى ديگر از روايات چنين مى‌خوانيم كه شيطان به هنگام مرگ به سراغ افراد با ايمان مى‌آيد و از چپ و راست براى گمراهى او، به وسوسه مى‌پردازد اما خداوند اجازه به او نمى‌دهد كه مؤمن را گمراه كند و اين است معنى«يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا ...». «قال الصادق عليه السلام ان الشيطان لياتى الرجل من اوليائنا عند موته عن يمينه و عن شماله ليضله عما هو عليه، فيابى اللَّه عز و جل له ذلك قول اللَّه عز و جل يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ فِي الْآخِرَةِ».
اكثر مفسران- طبق نقل مفسر بزرگ طبرسى در مجمع البيان- همين تفسير را پذيرفته‌اند. (11)
منابع:
1. غافر: 40 /46.
2. تفسير نمونه، ج 20، ص 115.
3. الميزان في تفسير القرآن، ج17، ص 335.
4. انعام: 6 /93.
5. تفسير نمونه، ج 5، ص 350.
6. الميزان في تفسير القرآن، ج 7، ص 284.
7. توبه: 9 /101.
8. تفسير نمونه، ج 8، ص 113.
9. الميزان في تفسير القرآن، ج 9، ص 376.
10. ابرهیم: 14 /27.
11. تفسير نمونه، ج 10، ص 338.