سؤال:
چرا در قرآن به عیسی (علیه السلام) کلمه الله گفته شده است؟
پاسخ کوتاه:
این پرسش ذیل این آیه کریمه مطرح می‌شود:
«... إِنَّمَا الْمَسيحُ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ ...» (1)
... مسيح عيسى بن مريم فقط فرستاده خدا و كلمه (و مخلوق) اوست، كه او را به مريم القا نمود ...
بنا به نظر استاد مکارم: منظور از کلمه در اینجا، «تشبیه» است یعنی همانطور که کلمات مخلوق ما هستند، عیسی هم مخلوق خداست و خودش خدا نیست!
و بنا به نظر علامه طباطبایی (که دقیق‌تر است): منظور از کلمه، کلمه تکوینی «كُنْ» است و به این آیه اشاره دارد: «إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» (2) هنگامى كه چيزى را مقرّر دارد [و فرمان هستى آن را صادر كند]، فقط به آن مى‌گويد: «موجود باش!» آن نيز فوراً موجود مىشود. اگر چه از این نظر همه موجودات کلمه خدا محسوب می‌شوند اما چون تولد عیسی (علیه السلام) بدون اسباب عادی رخ داده، لذا به طور خاص، او را کلمه خدا نامید.
پاسخ تفصیلی:
این پرسش ذیل این آیه کریمه مطرح می‌شود:
«يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا في دينِكُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسيحُ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكيلاً» (3)
اى اهل كتاب! در دين خود، غلوّ (و زياده روى) نكنيد! و در‌باره خدا، غير از حق نگوييد! مسيح عيسى بن مريم فقط فرستاده خدا و كلمه (و مخلوق) اوست، كه او را به مريم القا نمود و روحى (شايسته) از طرف او بود. بنا بر اين، به خدا و پيامبران او، ايمان بياوريد! و نگوييد: «(خداوند) سه گانه است!» (از اين سخن) خوددارى كنيد كه براى شما بهتر است! خدا، تنها معبود يگانه است او منزه است كه فرزندى داشته باشد (بلكه) از آن اوست آنچه در آسمان ها و در زمين است و براى تدبير و سرپرستى آنها، خداوند كافى است.
استاد مکارم اطلاق «کلمه» به حضرت مسیح را از باب تشبیه دانسته و گفته:
در چند آيه قرآن از عيسى (علیه السلام) تعبير به «كلمه» شده است. اين تعبير به خاطر آن است كه اشاره به مخلوق بودن مسيح كند؛ همان طور كه كلمات مخلوق ما است، موجودات عالم آفرينش هم مخلوق خدا هستند، و نيز همان طور كه كلمات اسرار درون ما را بيان مى كند و نشانه اى از صفات و روحيات ماست، مخلوقات اين عالم نيز روشنگر صفات جمال و جلال خدايند، به همين جهت در چند مورد از آيات قرآن، به تمام مخلوقات «كلمه» گفته شده است (مانند آيات 109 كهف و 29 لقمان)؛ منتها اين كلمات با هم تفاوت دارند، بعضى بسيار برجسته و بعضى نسبتا ساده و كوچک اند، و عيسى (علیه السلام) _علاوه بر مقام رسالت_ از نظر آفرينش برجستگى خاصى داشت زيرا بدون پدر آفريده شد. (4)
علامه طباطبایی توضیح دقیق‌تری دارند. ایشان می‌نویسد:
منظور از «کلمه»، کلمه «كُنْ» است که خدای متعال برای آفرینش عیسی (علیه السلام) به مریم (سلام الله علیها) القا کرد و آفرینش او را بدون اسباب طبیعی زاد و ولد _یعنی ازدواج و پدر_ پدید آورد؛ [همان گونه که خود در پاسخ اعجاب مریم از تولد فرزندی بدون پدر، چنین فرمود:]
«قالَتْ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لي وَلَدٌ وَ لَمْ يَمْسَسْني بَشَرٌ قالَ كَذلِكِ اللَّهُ يَخْلُقُ ما يَشاءُ إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ» (5)
(مريم) گفت: «پروردگارا! چگونه ممكن است فرزندى براى من باشد، در حالى كه انسانى با من تماس نگرفته است؟!» فرمود: «خداوند، اين گونه هر چه را بخواهد مى‌آفريند! هنگامى كه چيزى را مقرّر دارد (و فرمان هستى آن را صادر كند)، فقط به آن مى‌گويد: «موجود باش!» آن نيز فوراً موجود مىشود
[روشن است كه تعبير به «كُنْ» (موجود باش)، در حقيقت بيان اراده قطعى خداست، و گر نه خدای متعال برای آفرینش به هیچ گونه سخنى نیاز ندارد، يعنى به مجرد اينكه اراده او بر چيزى تعلق گرفت و فرمان آفرينش صادر شد، فورا لباس هستى بر آن پوشانده مىشود.]
البته هر مخلوقی کلمه خدای متعال محسوب می‌شود چون حاصل آفرینش تکوینی او و حاصل فرمان «كُنْ» (موجود باش) است، با این تفاوت که آن مخلوقات با اسباب عادی پدید می‌آیند، اما آنچه که موجب شد عیسی (علیه السلام) _به طور خاص_ کلمه نامیده شود، نبود برخی اسباب عادی تولدش بود [اینکه بدون پدر متولد شد]. (6)
منابع:
1. نساء: 4 /171.
2. آل عمران: 3 /47.
3. نساء: 4 /171.
4. مکارم، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، ج 4، ص 222.
5. آل عمران: 3 /47.
6. طباطبائی، سید محمد حسین، الميزان، ج 5، ص 149.