سؤال:
در کدام آیه قرآن از عقل به عنوان پیامبر باطنی معرفی شده است ؟
پاسخ:
تعبیر «حجت باطنی» وارد شده؛ آن هم در روایات.
امین الاسلام کلینی، در کتاب شریف کافی، اولین قسمت را اختصاص داده به «کتاب العقل و الجهل» و روایات متناسب با این موضوع را هم در این قسمت جمع آوری کرده است. در آنجا روایتی زیبا از بیانات امام کاظم (علیه السلام) خطاب به هشام را آورده که درباره عقل و ویژگی های آن سخن گفته شده است. تعبیر «حجت باطنی بودن عقل» هم به این صورت در آنجا آمده است:
«...يَا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَئِمَّةُ (علیهم السلام) وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ...» (1)
...ای هشام! خداوند بر مردم دو حجت دارد: حجتی که ظاهر و آشکار است و حجتی که پنهان است. حجت ظاهر، پیامبران و امامان (علیهم السلام) هستند و حجت باطن، عقل‌هاست...
در این روایت، امام به خوبی با استناد به آیات کریمه قرآن، اهمیت عقل و بلندمرتبگی عاقلان و چگونگی عاقلانه زیستن و مانند آن را برای هشام توضیح داده که متنش قدری طولانی است و با مراجعه به آدرس ذکر شده، می‌توانید همه روایت را مطالعه فرمایید.
البته این تعبیر که «عقل، حجت باطنی است» به طور ضمنی از خیلی از آیات قرآن قابل برداشت است، چه اینکه در بسیاری از آیات، خدای متعال بندگانش را به تعقل و تفکر دعوت نموده و با دلایل عقلی بر آنها استناد می‌کند و عقل را راهنمای درونی آنها معرفی می‌نماید؛ به عنوان نمونه:
«إِنَّ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْكِ الَّتي تَجْري فِي الْبَحْرِ بِما يَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فيها مِنْ كُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْريفِ الرِّياحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ» (2)
در آفرينش آسمان ها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتیهايى كه در دريا به سود مردم در حركت‌اند، و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن، زمين را پس از مرگ، زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده، و (همچنين) در تغيير مسير بادها و ابرهايى كه ميان زمين و آسمان مسخرند، نشانه‌هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مى‌انديشند!
جالب اینکه یکی از حجت های خداوند بر دوزخیان، همین راهنمای درون (یعنی عقل) است. در آیات زیبا و دلنشین سوره مبارکه ملک، به این معنا اشاره شده است:
«تَكادُ تَمَيَّزُ مِنَ الْغَيْظِ كُلَّما أُلْقِيَ فيها فَوْجٌ سَأَلَهُمْ خَزَنَتُها أَ لَمْ يَأْتِكُمْ نَذيرٌ
قالُوا بَلى قَدْ جاءَنا نَذيرٌ فَكَذَّبْنا وَ قُلْنا ما نَزَّلَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ في ضَلالٍ كَبيرٍ
وَ قالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما كُنَّا في أَصْحابِ السَّعيرِ»(3)
وقتی کافران گروه گروه در [آتش سوزان و وحشتناک] دوزخ انداخته می‌شوند، فرشتگان عذاب آنها را خطاب می‌کنند: «مگر هشداردهنده‌ای برایتان نیامد؟» آنها پاسخ می‌دهند: آری، آمد ولی ما آنها را تکذیب کردیم و گفتیم: خدا هیچ چیزی نازل نکرده و شما در گمراهی بزرگی به سر می‌برید! [دوزخیان در ادامه] می‌گویند: اگر ما [سخن رسولان و انذارکنندگان] را می‌شنیدیم یا [در عاقبت کار] اندیشه می‌کردیم، هرگز از گروه دوزخیان نبودیم!
این سخن آخر دوزخیان بیانگر اینست که خدای متعال از دو راه، حجت را بر مردم تمام می‌کند:
اول از راه رسولان و پیامبران (که حجت‌های ظاهری و آشکار هستند) و دوم از راه عقل (که حجت باطنی و درونی همه انسان‌هاست).
منابع:
1. کلینی، محمد، کافی، ج 1، ص 16 ، روایت شماره 12.
2. بقره: 2 /164.
3.ملک: 67 /8ـ10.