سؤال:
صفات واجب الوجود و ممکن الوجود بودن، به چه معناست و آیا این صفت همان صفت قدیم بودن خداست؟ این مطلب که بگوییم هر ممکن الوجودی حادث و هر واجب الوجودی، قدیم است، صحیح است؟
پاسخ:
پیش از پاسخ لازم است چند اصطلاح را با هم مرور کنیم.
مقدمه اول: واجب الوجود و ممکن الوجود:
ما وقتی وجود داشتن را با نسبت به یک موضوع می‌سنجیم، رابطه‌ای که به دست می‌آید از 3 حال خارج نیست.
یا وجود داشتش برایش ضروری است. این قسم را واجب الوجود می‌نامیم.
یا وجود نداشتن برایش ضروری است. این قسم را ممتنع الوجود می‌نامیم.
و یا نه وجود داشتن برایش ضرورت دارد و نه وجود نداشتن. و این قسم را ممکن الوجود.
قسم اول حتما باید در خارج موجود باشد و هیچ علتی نیز ندارد. زیرا اگر علتی داشته باشد دیگر وجود داشتن برایش ضروری نخواهد بود، بلکه برای موجود بودن باید منتظر علتش بماند تا او را موجود کند.
قسم دوم هیچ گاه در خارج موجود نخواهد بود. زیرا اگر موجود بتواند بشود فرض اینکه وجود نداشتن برایش ضروری بودن، خلف می‌شود.
فسم سوم نیز زمانی در خارج موجود خواهد بود که علتش موجود باشد و علت این موجود ممکن الوجود را موجود کند.
بنابراین، واجب الوجود، به موجودی گفته می‌شود که وجود داشتن برایش ضروری است و نمی‌توان حتی فرض کرد که یک لحظه وجود نداشته باشد.
در مقابل، ممکن الوجود موجودی است که وجود داشتن برایش ضروری نیست و اگر بدون توجه به علتش آن‌را در نظر بگیریم، نه بودنش ضروری است و نه نبودنش. (1)
مقدمه دوم: قدیم:
قدیم نیز دارای دو اصطلاح است:
1. قدیم زمانی: موجودی است که هر زمانیکه آن را در نظر بگیرید، موجود بوده است و هیچ گاه نمی‌توان برای آن ابتدای زمانی در نظر گرفت. (2)
2. قدیم ذاتی: موجودی است که وجودش محتاج به غیر خودش است و به عبارت فنی، ذاتش از نظر وجودی مسبوق به وجود غیر خودش است. (3)
با توجه به این دو مقدمه، مشخص می‌شود که:
اول این که: صفت وجوب وجود ملازم با قدیم بودن ذاتی خداوند است ولی قدیم زمانی بودن از نظر فلسفی منحصر در ذات واجب الوجود نیست بلکه برخی ممکنات نیز از نظر زمانی قدیم باید باشند.
دوم این که: با توجه به نکته اول، حدوث و قدم اگر به معنای ذاتی مراد باشد بله هر ممکن الوجودی به طور ذاتی حادث و هر واجب الوجودی بع طور ذاتی قدیم است.
اما اگر به معنای زمانی باشد، هر واجبی قدیم زمانی هست ولی هر ممکن الوجودی حادث زمانی نیست بلکه برخی از ممکن الوجودها از نظر زمانی، قدیم هستند.
منابع:
1. طباطبایی، سید محمد حسین، نهایه الحکمه، مرحله 4، فصل 1.
2. شیرازی، محمد بن ابراهیم، اسفار اربعه، قم، نشر مصطفوی، 1368 ش، چ دوم،ج 3، ص 245.
3. سجادی، سید جعفر؛ فرهنگ معارف اسلامی، نرم‌افزار نورالحکمه 3، ج 3، ص 703.